Хайыахпытый, тугу да булбакка интэриниэт ситимин хасыһан көрдүбүт эрээри, онно да матырыйаал букатын кэмчи эбит. Арай, дьонтон туоһулаһан, И.Н. Винокуров аатын үйэтитиигэ успуорт салайааччыта, устуоруга, энтузиаст М.Е. Друзьянов үлэлэһэ сылдьарын биллибит. Михаил Егорович, биир киһи холугар диэтэххэ, чахчы, элбэҕи үлэлээбит. И.Н. Винокуров туһунан баай матырыйаалы хомуйан кинигэ таһаарсыбыт, кини суолун хайан Москуба, Казань, Оренбург, Самара, Бузулук о.д.а. куораттарга тиийтэлии сылдьыбыт, Винокуров хаан аймахтарын кытта сибээһи олохтообут. 2022 сылга өрөспүүбүлүкэбит төрүттэммитэ 100 сылын бэлиэтээри олоробут. Ол чэрчитинэн, судаарыстыбаннаһы төрүттээбит чулуу дьоммут ааттарын-суолларын, үлэлэрин-хамнастарын саҥалыы көрөн үйэтитиигэ хамсааһын баар. Оттон оннук кэмҥэ Иван Винокуров курдук бөдөҥ судаарыстыбаннай-бэлитиичэскэй дьиэйэтэл, киэҥ далааһыннаах салайааччы умнуллара хайдах да сатаммат дьыала. Кини аатын үйэтитии, чиэстээһин биир нэһилиэк, оскуола таһымнарынан эрэ буолбакка, өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн ыытыллыахтаах.

Иван Винокуров: кини кимий?

И.Н.Винокуров 1893 с. кулун тутар 25 күнүгэр Боотуруускай улуус Хайахсытыгар (билиҥҥитэ Чурапчы Арыылааҕа) аҕабыыт дьиэ кэргэнигэр төрөөбүт. Хайахсыт алын сүһүөх оскуолатын, Дьокуускайдааҕы духуобунай сэминээрийэни бүтэрэн баран, 1915 сыллаахха Казаннааҕы духуобунай акадьыамыйаҕа үөрэнэ барар.

Иван үөрэххэ улахан баҕалаах уонна дьоҕурдаах эбит. 1917 сыллаахха 3-с кууруска үөрэнэ сылдьан, үтүө баҕатынан иккис үрдүк үөрэҕэр, Казаннааҕы үнүбэрсиэт физмат факультетыгар туттарсан киирбит. Ачыстааттарыттан көрдөххө, хайатыгар да туйгуннук үөрэммит. 

 1918 сыллаахха, өссө устудьуоннуу сылдьан, 5-с аттаах аармыйа 25-с чапаевскай дибиисийэтин ыстаабыгар полит-үлэһит буолар, хомуньуус баартыйатыгар киирэр. 1923 сылга диэри Самаратааҕы күбүөрүнэ  Бузулугар учууталынан, үөрэҕирии сэбиэдиссэйинэн, атыы-эргиэн этэрээтин салайааччытынан, о.д.а эппиэттээх дуоһунастарга ананан үлэлиир. Ол сылдьан Елизавета Агрономова диэн учуутал кыыһы кытта холбоһон, икки оҕолоноллор. 1923 с. И.Н. Винокуров Москубаҕа РК(б)П XIII сийиэһигэр тиийэ сылдьан М.Аммосовы, И.Бараховы көрсөр, кинилэр Винокуровы төрөөбүт Сахатын Сиригэр ыҥыраллар. Ол түмүгэр кини Үөрэх уонна доруобуйа харыстабылын наркомунан ананан, төрөөбүт дойдутугар кэлэр. 

Үөрэх эйгэтигэр

1918 сыллаахха кыһыл аармыйа кэккэтигэр киирэн Ураалга, Поволожьеҕа, Сибииргэ сэбиэскэй былааһы олохтоһор. Сэбиэскэй былааһы олохтоһоот Самара күбүөрүнэтигэр учууталынан, онтон уезд үөрэҕирии салаатын сэбиэдиссэйинэн, атыы-эргиэн этэрээтин салайааччытынан, үөрэҕирии  үлэһиттэрин сойууһун салалтатын бэрэссэдээтэлинэн, онтон да атын араас эппиэттээх дуоһунастарга ананан үлэлиир. 1924 сыллаахха САССР Совнаркомун бэрэссэдээтэлинэн талыллаат, 8-19 саастаах ыччаттарга 2-с сүһүөхтээх анал оскуолалары арыйан үлэлэтэр. Иккис сүһүөҕү бүтэрбит ыччаттар үрдүк үөрэххэ киирэр бырааптаналлар. Оскуолаттан итэҕэл үөрэҕэ букатыннаахтык араарыллар. Ити кэмҥэ үөрэх былаана өрөспүүбүлүкэ олохтоох оҥорон таһаарыытын кытта ыкса ситимнээхтик ыытыллар.

Иван Николаевич учуутал булгуччу педагогика түөрүйэтин, уопсастыбаннай уонна айылҕа төрүттэрин, төрөөбүт тылы уонна литэрэтиирэни билэр буолуохтааҕын туруорсубута. “Долой неграмотность!” уопсастыбаны төрүттээн, нэһилиэнньэни бүттүүн үөрэхтээһиҥҥэ үлэлэспитэ. Кылгас кэм иһигэр 119 тыһ. киһини ааҕар-суруйар оҥорор соругу туруорбута. Саха Сирин тыйыс усулуобуйатыгар нэһилиэнньэ алаастарынан тарҕанан, туунадаранан бытанан ыһыллан олорорун учуоттаан, оскуола хайаан да интэринээттээх буолуохтаах диэн анал үлэни ыытар.

Саха тылын бары оскуолаларга булгуччулаах үөрэтэр биридимиэт быһыытынан киллэрэр. Атын биридимиэттэр учуобуньуктарын саха тылыгар тылбаастатан, төрөөбүт тылынан үөрэтиини көҕүлээн олоххо киллэрэр. Кини быһаччы кыттыһыытынан дьону эмтиир тэрилтэлэр матырыйаалынай баазалара хаҥаабыта. Оччолорго анал идэлээх олохтоох каадыр тиийбэтинэн, политехническай техникуму арыйары көҕүлүүр. “Т/х кэпэрэтииптэрэ оҥорон таһаарар тэрилтэ буолуохтаахтар” диэн, күөллэри хордорон ходуһа сирин таһаартарар, бүтэйдэтэр, от охсор уопсастыбалары тэрийэр. Кини бэрт уустук кэмҥэ өрөспүүбүлүкэ култуурата, үөрэҕириитэ, доруобуйа харыстабыла сүһүөҕэр турарыгар үлэлэспитэ.

Хотугу сир кыһалҕалара уонна “Алданзолото” тириэс

Дөкүмүөннэртэн көстөрүнэн, Хотугу сир уонна оннооҕу олохтоохтор кыһалҕаларын билэр буолан, эбэҥкилии кэпсэтэр эбит. 1925 сыллаахха  И.Н.Винокуров Москубаҕа Саха Сирин бэрэстэбиитэлинэн ананан барар. Ол олорон М.Аммосовы уонна И.Бараховы кытта моҥкурууттаан эрэр “Холбос” тэрилтэни өрүһүйэр сыаллаах Сталиҥҥа уонна Молотовка туруорсаллар, «Холбос» тыыннаах хааларын ситиһэллэр.

1928 сылга дойдутугар кэлэн эргиэн-бырамыысыланнас наркомунан үлэлиир. Дөкүмүөннэртэн көрдөххө, И.Н. Винокуров биир бастакынан Хотугу аҕыйах ахсааннаах норуоттар кыһалҕаларын өрөспүүбүлүкэ таһымыгар туруорсубут. Хотугу улуустарга таһаҕас уу суолунан таһылларын, почта, араадьыйа сибээһэ олохтонорун ситиспит. Табаһыттары барыларын булт саатынан хааччыйары ситиспит, 33 нэһилиэккэ ыскылааттаах маҕаһыыннары арыйтарбыт, мэдиссиинэ үбүлээһинин үрдэппит.

И.Н. Винокуров бырамыысыланнас эйгэтигэр эмиэ үгүс кылаатын киллэрбитэ. Ол курдук, “Алданзолото” тириэс дөкүмүөннэриттэн көстөрүнэн, кини көмүс бырамыысаланнаһыттан киирэр үп өрөспүүбүлүкэҕэ эмиэ хааларын, тэрилтэ Саха Сирин кытта быһаччы үлэлэһэрин, олохтоох үлэһит элбиирин ситиспитэ. Ол түмүгэр “Алданзолото” салалтатыгар, көмүс бириискэлэригэр саха оробуочайдара, бастакы инсэниэрдэрэ баар буолбуттара. 

 1924 сыллаахха Дальревком Алдан-Төмтөөн, Тунгир-Өлүөхүмэ, Майскай оройуоннары, Алдан-Зея, Халыма уокуруктарын, оттон Иркутскайдааҕы губисполком Битиим буолаһын уонна Ленскэй уокуругун бэйэлэригэр холбуур бырайыагы киллэрэн, Саха Сириттэн араарга соруммуттара. Ол сыл кулун тутарыгар өрөспүүбүлүкэ салайааччылара, ол иһигэр Иван Винокуров, утары күүстээх үлэни ыытаннар, анал уураах тахсарын ситиспиттэрэ. Итини сэргэ И. Н. Винокуров Айаан пуорда Чуумпу байҕалга тахсарын, Японияны уонна Эмиэрикэни кытта экэнэмиичэскэй сыһыаны олохтуурга табыгастааҕын иһин, Саха Сиригэр холбуур тыын боппуруоһу туруорсар. Салгыы 1925 сыллаахха Дальневосточнай кыраай Алдан уокуругун (билиҥҥи Алдан, Нерюнгри) бэйэтигэр холбоммутун бырачыастаан, И.Н.Барахов, М.К.Аммосов уонна И.Н.Винокуров улахан үлэни ыыппыттара. Кинилэр 1926 сыл ыам ыйыгар Алдан көмүһэ хаалыылаах Саха Сиригэр экэнэмиичэскэй, бэлитиичэскэй суолталааҕын, Дьокуускайтан таһаҕаһы таһыы Өлүөнэ-Алдан өрүстэринэн тиэллэрэ табыгастааҕын, соҕотох бырамыысыланнай тэрилтэ буоларын И.В. Сталиҥҥа, В.М. Молотовка киирэн дакаастаабыттара. Аҥаардас ити сыл икки ыйын иһигэр Винокуров Сталиҥҥа тус бэйэтигэр үс төгүл киирэ сылдьыбыта дөкүмүөннэргэ хаалбыт. Чулуу дьоммут өрөспүүбүлүкэлэрин туһугар эрдээхтик туруулаһаннар, соҕурууҥҥу улуустарбыт былдьамматахтара.

Далааһыннаах салайааччы

И.Н.Винокуров 1926-28 сс. Москубаҕа, эмиэ постпредствоҕа үлэлээбитэ. Ити сылларга кини ССРС наукатын акадьыамыйатын кытта чугастык сибээстэһэн, Саха Сиригэр наука кэлим эспэдьииссийэтин тэрийтэрэргэ үлэлэспитэ. Ол түмүгэр өрөспүүбүлүкэ экэниэмикэтин сайдыахтаах хайысхалара чопчуламмыттара, наука суолталаах элбэх суруйуулар, кинигэлэр бэчээттэммиттэрэ. Наука акадьыамыйатын кэлим эспэдьииссийэтэ Саха Сиригэр 5 сыл үлэлээбит үлэтэ чахчы үчүгэй түмүктэрдээх буолбута. Кэлин бырамыысыланнаһы баһылааһын, үөрэҕирии, мэдиссиинэ инники күөҥҥэ тахсан барбыттара.

Эмиэ ити сылларга Иван Винокуров бар дьон үөрэхтэнэрин туһугар Дьокуускайга Пушкин бибилэтиэкэтигэр үгүс кинигэни хомуйан бэлэх ыыппыта, бэйэтин чааһынай кинигэлэрин биэрбитэ. Кини Москубаҕа үлэлиир кэмнэригэр Г.И.Петровскай, Е.М.Ярославскай, С.К.Орджоникидзе курдук киэҥник биллэр революционердар, кэлин улахан салайааччылар уустук боппуруостары туруорсарыгар күүс-көмө, сүбэ-ама буолаллара. Киэҥ билиилээх, уланан таһымнаах сүбэһиттэрдээх буолан, кини үлэтэ ордук таһаарыыламмыта.

И.Н.Винокуров киһи быһыытынан сиэрдээх, кырдьыксыт салайааччы, дьону урукку «хараҥа аньыыларынан» араарбат, төрөөбүт дойдутун, дьонун-сэргэтин туһугар дьиҥ-чахчы дууһатынан ыалдьар киһи буолан, Саха Сиригэр араас кэмнэрдээҕи өрө турууларга кыттыбыт дьону аҥаардастыы хаайарга, ытарга хаһан да дьулуспатаҕа. Хата, ол инникитэ суоҕун өйдөтөр уонна быһаарар үлэни күүскэ ыыппыта. Холобур, 1924-25 сс. дьиҥэр,сэбиэскэй былааһы кытта биир санаалаах тоҥустар бэйэлэрин бырааптарын туруорсалларын сөптөөҕүнэн сыаналаабыт эбит. Арай саалаах-саадахтаах өрө турбуттарын сыыһанан аахпыт.

Ааспыт үйэ 20-с сылларыгар өрөспүүбүлүкэҕэ сир эрэпиэрмэтин үөрэхтээһини, доруобуйа харыстабылын, култуураны, урамньыны (ускуустубаны) сайыннарыы үлэтэ  күүстээхтик ыытыллыбыта. Салалтаҕа олохтоох дьону тардыы, идэлээх каадырдары бэлэмнээһин, саха дьахтара тэҥ бырааптаныытын ситиһии курдук уустук боппуруостар быһаарыллыбыттара. Ону таһынан хотону дьиэттэн араарыы бу кэмнэргэ ыытыллыбыта.

Саха Сиригэр суол-иис мөлтөҕүнэн сибээстээн Аммосовы уонна Бараховы кытта ССРС үрдүкү салалтатыгар, чуолаан Валериан Куйбышевка өрөспүүбүлүкэҕэ авиацияны сайыннарыы сүүнэ суолтатын уонна «Дьокуускай-Амур» тимир суол тутуутун 5 сыллаах былааҥҥа киллэрэр туһунан туруорсубуттара. Бу кэскиллээх бырайыактартан салгын суола сыыйа-баайа олоххо киирэн барбыта. Бастакы «Совпич» сөмөлүөт Дьокуускайга 1925 сыллаах күһүн көтөн кэлбитэ. Онтон тимир суол үйэ аҥаара хойутаан тигинээн кэллэ.

1930 сыллаахха Иван Винокуровы эргиэн акадьыамыйатыгар үөрэххэ ыыталлар. Кини үөрэҕин бүтэрэригэр САССР тэрийии-хааччыйыы (снабжение) наркомунан ананан таһаарыылаахтык үлэлээбитэ. 1933 сыллаахха Иркутскайга Илин Сибиир кыраайын исполкомугар САССР бэрэстэбиитэлинэн үлэлиир. И.Винокуров 1933 сыллаахха иккистээн Саха КСК  бэрэстэбиитэлинэн анаммыта. Ити кэмнэргэ кини үрдүк анал идэлээх олохтоох каадырдары бэлэмнээһиҥҥэ, култуура, оҥорон таһаарыы, бырамыысыланнас сайдыытыгар үгүс үлэни ыыппыта. Дойду салалтатын ыйыытынан хас даҕаны автономнай өрөспүүбүлүкэ Төрүт сокуонун оҥорсубута, Казах, Кыргыыс өрөспүүбүлүкэлэрин кыраныыссаларын тыырсыбыта.

“Норуот өстөөҕө” уонна үйэтитии

Архыып дөкүмүөннэрин уонна дьиэ кэргэнин хаартыскаларын көрдөххө, биир интэриэһинэй түгэн киһи болҕомтотун тардар. 1925 сыллаахха. Саха Сирин бэрэстэбиитэллэрэ Бакуга I тюркологическай сийиэскэ айаннаабыттара. Ол эрээри А.Е. Кулаковскай Өймөкөөҥҥө өрө турбут олохтоохтору тылыгар киллэрэ сылдьан тымныйан, Москубаҕа тиийэн ыалдьан хаалар.  Сийиэскэ Алампа, Күндэ уонна Барахов эрэ барбыттара (Өксөкүлээх Өлөксөй карательнай этэрээти ыыталларын оннугар бэйэтэ тылланан эйэни олохтуур дэлэгээссийэни салайан барбыта хорсун быһыыга тэҥнээх). Иван Винокуров Өксөкүлээҕи ыарыылыы хаалбыта, кэпсэтии ыытан эпэрээссийэлэппитэ эрээри, Алексей Елисеевич уһаабатаҕа, 1926 с. бэс ыйыгар тыына быстыбыта. 

И.Н. Винокуров бэйэтэ 1935 сыллаахха, күөгэйэр күнүгэр сылдьан, соһуччу олохтон туораабыта. Кини олоҕун тиһэх күннэригэр диэри төрөөбүт Сахатын Сирин туһугар өйдүүн-санаалыын кыһаллан, туох баар сыратын биэрэн туран үлэлээбитэ. Өлбүт күнүгэр остуолуттан Саха Сирин хотугу оройуоннарыгар култуурунай баазалары киэҥник тэрийэр туһунан дөкүмүөнү булбуттара. Дөкүмүөн, бэйэтэ быстар күнүгэр, илии баттаммыт этэ.

Ити сыл тохсунньу 20 күнүгэр Саха Киин Ситэриилээх Кэмитиэтин (ЯЦИК) уонна Совнаркомун уураахтарынан, өрөспүүбүлүкэ атаҕар туруутугар сүҥкэн кылаатын киллэрбитин, уһулуччулаах үтүөтүн-өҥөтүн иһин, И.Н. Винокуров аата Национальнай бибилэтиэкэҕэ, Дьокуускайдааҕы кооперативнай техникумҥа уонна Таатта улууһугар саҥа тутулла турар оскуолаҕа иҥэриллибитэ. Кини аатынан Дьокуускайдааҕы кооперативнай техникумҥа икки (200-түү солк. суумалаах), балык техникумугар икки (200-түү солк.), Москубаҕа Промакадемияҕа икки (400-түү солк.суумалаах) истипиэндьийэлэр олохтоммуттара. 

 Хомойуох иһин, И.Н.Винокуров өлөн баран, 1938 сыллаахха Аммосов, Ойуунускай, Барахов уонна Мегежескэй дьыалаларынан сымыйанан хараардыллан, “норуот өстөөҕө”, «буржуазнай националист”, “омук үспүйүөнэ ” диэн ааттаммыта. Туох баар бары үлэтэ, ситиһиитэ туора сотуллубута. Аата иҥэриллибит тэрилтэлэриттэн уһуллубуттара. Аҕаларын биэнсийэтэ быһыллан, дьиэ кэргэттэрэ олорор дьиэлэриттэн үүрүллүбүттэрэ. Аата аттаммат буолбута, умнууга хаалбыта. Аймах-билэ дьоно “хата, эрдэ өлөн Ойуунускайдаах курдук сору-муҥу көрөөхтөөбөккө барбыта» диэн ыар санааларын алы гыналлара. Ол гынан баран, «1937-38 сс.  этэҥҥэ тиийбитэ буоллар, хайдахтаах да ыар дьылҕаламмытын иһин, аата-суола умнуллан хаалыа суох этэ. Саха Сирин атын чулуу дьонун кытта  бииргэ ааттана, ахтылла сылдьыах этэ» диэн бэркэ курутуйан олорон ахтааччылар эмиэ бааллара.
       

Үтүөкэннээх киһи сыдьааннара

Иван Николаевич кэргэнэ Елизавета Петровна Бузулукка, Дьокуускайга оскуола учууталынан, кэлин Москваҕа завуһунан, дириэктэринэн, Районо иниспиэктэринэн үлэлээбит. Кыыһа Татьяна, ийэлээх-аҕатын курдук, эмиэ учуутал идэтин баһылаан үтүөкэннээх үлэһит буолар. Уола Виктор байыаннай авиационнай оскуоланы бүтэрэн, летчик буолан Аҕа дойдутун көмүскүүр. 1943 сыллаахха бааһыран тааҥкаҕа көһөн, Бэрилиин куораты ылыыга кыттар. “Германияны кыайыы иһин” мэтээллээх, Аҕа дойду Улуу сэриитин II-с истиэпэнэ   уордьаннаах. Сэрии кэнниттэн Москва географическай оскуолатын электроразведка идэтин ылан, олоҕун ньиэп-гаас  бырамыысыланнаһыгар аныыр. Идэтинэн Албанияҕа, Кытайга, Ииндийэҕэ үлэлиир. Винокуровтар оҕо-уруу, сиэн бөҕөлөөхтөр.

Аата ааттанар, чиэстээхтик үйэтитиллэр иэстээх

И.Н.Винокуров сырдык аата бар дьонугар 2003 сылтан эрэ төннүбүтэ. 2016 с. СӨ дэлэгээссийэтэ кини үлэлээбит Бузулугар бара сылдьан мемориал дуосканы ыйаабыта, дьоҕус искибиэри арыйбыта. 2016 с. Москубаҕа чурапчылар тэрийбит ыһыахтарыгар ыччаттара кэлэн барбыттара, дьиэ кэргэнин, сыдьааннарын кытта сибээс олохтоммута. 2018 сылга хос сиэнэ Григорий Винокуров эһэтин төрөөбүт, улааппыт, үлэлээбит сиригэр, Чурапчыга кэлэн дьонун-сэргэтин кытта көрсөн, билсэн барбыта.  

Түмүккэ, өрөспүүбүлүкэ 100 сылын көрсө, норуотун туһугар олоҕун анаабыт, уһулуччулаах салайааччы, үтүөкэннээх үлэһит  Иван Николаевич Винокуров аатын үйэтитиигэ төрөөбүт-үөскээбит Сахатын Сиригэр ситимнээх үлэ ыытыллыа, киин куораппытыгар кини аатынан уулусса, үлэлээбит тэрилтэлэригэр өйдөбүнньүк мэҥэ бэлиэлэр баар буолуохтара, аата өрөспүүбүлүкэбитин төрүттээбит уонна салайбыт чулуу уолаттарбытын кытта тэҥҥэ ааттаныа диэн биһиги, ыччат дьон, эрэнэбит! Кырдьык күннээҕэр сырдык. Кырдьык курдук күүстээх күн анныгар туох да суох. Кини дьулуурун, дьон туһугар биэрбит олоҕун,  көнө, ыраас сүрэҕин бар дьоно биллин! Кини кылгас сырдык олоҕун холобуругар иитиллэн дьулуурдаах, эр санаалаах, кырдьыксыт, кыһамньылаах, сатабыллаах ыччаттар үүнэ-үөскүү турдуннар!

Степан Ноев, Саха гимназиятын учуутала.

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Эдэр ыччатын бырабыыталыстыбатын чилиэнэ.