Кэпсэтиигэ билимҥэ, үөрэххэ, култуураҕа, СМИ-гэ Ил Түмэн бастайааннай кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Феодосия Габышева, СӨ Инновацияҕа, цифровой сайдыыга, Экэниэмикэ, Сибээс, Култуура, Үлэ харыстабылын министиэристибэлэриттэн миниистири солбуйааччылар, бэрэстэбиитэллэр, “Сахапечать” тэрилтэ дириэктэрэ Николай Молчанов, СӨ Суруналыыстарын сойууһун бэрэссэдээтэлэ Галина Бочкарева, суруналыыстары бэлэмниир үрдүк үөрэх кыһаларын салайааччылара, улуус хаһыатын эрэдээктэрдэрэ, суруналыыстара, бу эйгэҕэ сыһыаннаах үлэһиттэр уо.д.а. кытыннылар.

Суруналыыс идэлээх дьон буоларбыт быһыытынан бэчээт эйгэтин бүгүҥҥү балаһыанньатын иһиттэн билэ-көрө сылдьабыт. Интэриниэт олохпутугар бигэтик киирбит, мультимедийнай таһаарыылар үтүрүйэн эрэр кэмнэригэр бэчээт таһаарыыларын тирээстэрэ аллара курулаан түһэ тураллар. Дойду үрдүнэн балаһыанньа оннук. Атын национальнай өрөспүүбүлүкэлэри кытта тэҥнээтэххэ, биһиэнэ өссө син аҕай курдук да...

“Суруллубут суоруллубат”. Ол – кырдьык. Хайа да түгэҥҥэ, ханнык да ыксаллаах быһыы-майгы үөскээтэр, бэчээт таһаарыыларын “тутан хаалыы” – бүгүҥҥү сыалбыт-сорукпут. “Тутан хаалыы” эрэ буолбатах, сайыннарарга дьулуһабыт. Төгүрүк остуолга СМИ бүгүҥҥү балаһыанньатын, чуолаан улуус хаһыаттарын кыһалҕаларын, каадыр, хамнас боппуруоһун кэпсэттилэр. Холобур, улуус хаһыаттарыгар эдэр суруналыыстары көҕүлээри, социальнай, үп-харчы өттүнэн өйөбүллээх оҥороору, , нууччалыы эттэххэ, “стимуллаары” “Земскэй суруналыыс” бырагырааманы сокуонунан мэктиэлииргэ туруулаһаллар. Син эмиэ олоххо чиҥник киирбит “Земскэй быраас”, “Земскэй учуутал” бырагыраамалар курдук. Бу сокуон барылын маҥнай өссө 2019 сыллаахха норуот дьокутаата Мария Христофорова туруорсан, киэҥ эйгэҕэ кэпсэтиини, дьүүллэһиини таһаарбыта. “Земскэй суруналыыс” бырагыраама олоххо киирэрэ кыаллыах курдук дуо? Кимнээх утаралларый, кимнээх өйүүллэрий? Бу боппуруоһу маҥнайгынан көрдүлэр.

Төгүрүк остуолга көрүллүбүт иккис сүрүн боппуруос – улуус хаһыаттарын каадырынан хааччыйыы. Саха сиригэр улуустар исписэлииһинэн хааччыллыыларыгар уустук түгэн мэлдьи баар. Буолаары буолан, суруналыыс курдук кыра хамнастаах үлэһиттэн ким даҕаны ыйга 20-25 тыһыынча солкуобайы “аахсаары” хоту барыан баҕарбат. Билигин улуус хаһыаттара хайдах балаһыанньалаах олороллоруй? Үлэһит төһө тиийэрий? Хамнастара төһөнүй?

Үсүһүнэн, суруналыыстар хамнастарын, социальнай өттүнэн өйөбүллэрин туһунан кэпсэттилэр. РФ Үлэ кодексын 144-с ыстатыйатыгар тирэҕирэн СМИ бэрэстэбиитэллэрин култуура үлэһиттэрин эйгэтигэр киллэрэн туран, хамнастарын үрдэтиини дьүүллэстилэр. Ол кыаллыах курдук дуо?

Урукку кэпсэтиилэргэ, сүрүннээн, суруналыыстар бэйэлэрэ эрэ мустан күө-дьаа буолар эбит буоллахтарына, бу сырыыга сокуон барыла олоххо киириитигэр быһаччы сыһыаннаах тустаах салалтаттан – Ил Түмэнтэн, министиэристибэттэн – кыттыбыттара, биллэн турар, кэрэхсэбиллээх. Үлэ хаамыыта түргэтиир ини диэн эрэл баар.

***

Мария Христофорова, мунньаҕы көҕүлээччи-тэрийээччи, норуот дьокутаата:

– Кэпсэтиибитин маҥнайгы боппуруостан – улуус хаһыаттарын каадырынан хааччыйыыттан, “Земскэй суруналыыс” сокуон барылын дьүүллэһииттэн – саҕалыыбыт. “Земскэй суруналыыс” сокуон барылын дьокутааттар бөлөхтөрө өйөөбүтэ. Олор истэригэр Феодосия Васильевна биир маҥнайгынан өйөөн бу үлэҕэ кыттыспыт киһи буолар. Сокуон барылын оҥорон-дьүүллэһэн баран, СӨ Бырабыыталыстыбатын көрүүтүгэр ыыппыппыт. Хомойуох иһин, бырабыыталыстыба сөбүлэҥин биэрбэтэҕэ. Билигин бүддьүөттэн үбүлэнии, үбү тыырыы олус уустук буолан турар. Ил Дархан Айсен Николаевы кытта көрсүһүүгэ парламеҥҥа ити боппуруоһу көтөхпүтүм. Ил Дархан сэҥээрэрин биллэрбитэ.

Былырыын күһүн РФ Үлэ кодексын 144-с ыстатыйатыгар уларытыы киирээтин кытта тута Госдуума дьокутаата Галина Данчиковаҕа сибээскэ тахсыбытым. “Бу ыстатыйаҕа туруорсуубутун хайдах ыпсаран киллэриэхпитий сөбүй?” диэн ыйыталаспытым. Галина Иннокентьевна бу этиинэн инновация миниистирэ А.А. Семёновка тахсарбытыгар сүбэлээбитэ. Кэпсэтии түмүгүнэн Анатолий Аскалонович Үлэ уонна экэниэмикэ министиэристибэтигэр этиилээх тахсыбыта. Сокуон барылын киллэриини, көҕүлээһини салалта өттүттэн онно ким да утарбатаҕа. Онон үлэлээтэххэ, хамсаннахха, күүспүтүн түмнэхпитинэ, хамсааһын тахсыаҕа. Бу сокуон барыла олоххо киирэригэр туруулаһыаҕыҥ диэн, өрөспүүбүлүкэбит салалтатын, бу эйгэ үлэһиттэрин ыҥырабын.

Феодосия Габышева, билимҥэ, үөрэххэ, култуураҕа, СМИ-гэ Ил Түмэн бастайааннай кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ:

– Мин маннык этиилээхпин. Бу сокуон бырайыагын көмүскээн федеральнай структураларга тахсыахха наада. Национальнай бырайыакка уларыйыылар адьас киирбэт буолбатахтар, киирэллэр. Холобур, “Земский работник культуры” бырагыраама федеральнай таһымҥа ылыллан, олоххо киирэн эрэр. Маҥнай эмиэ көҕүлээһин курдук көтөхпүппүт. Хайаан да сокуонунан мэктиэлэтэр наада. Иккиһинэн, суруналыыстары култуура үлэһиттэригэр киллэрэргэ Үлэ харыстыбалын уонна социальнай сайдыы министиэристибэтигэр маннык ыйытыылаахпын. Күн бүгүн суруналыыстар федеральнай классификаторга ханнык эйгэҕэ киирэллэрий? Үсүһүнэн, идэ ханнык салааҕа киирэринэн көрөн хамнас төлөөһүҥҥэ, ол эбэтэр суруналыыстары култуура эйгэтигэр киллэрэн, хамнастарын үрдэтиигэ маннык этиилээхпин. Ил Дарханы кытта ити туһунан кэпсэтэн турабыт. Онно Үлэ министиэристибэтэ быһаарар диэн буолбута. Улуус хаһыаттара манна интэриэстээхтэрин, бу боппуруос быһаарылларын күүтэллэрин өйдүүбүн уонна  улуустарга элбэхтик айаҥҥа сылдьар буоламмын билэбин. Улууска суруналыыстар ыарахан усулуобуйаҕа үлэлии сылдьаллар: кыра хамнас, каадыр тиийбэт, материальнай-техническэй база эппиэттээбэт, сибээс мөлтөх... Инновация, цифровой сайдыы министиэристибэтин үлэтигэр-хамнаһыгар улуус эрэдээксийэлэрин материальнай-техническэй базаларын, сибээстэрин саҥардыыга,  хааччыйыыга туспа түһүмэх баара буоллар. Бэйэтин кэмигэр “Арктика учуутала” бырайыагы киллэрбиппит. Бырайыас, “подъемнай” төлөөбүппүт, олорор дьиэнэн хааччыйбыппыт. “Земскэй суруналыыс” сокуон барылын өссө тупсаран, ситэрэн-хоторон баран федеральнай структураларга, киэҥ дьүүллэһиигэ таһаарыахха наада.  

Гаврил Алексеев, үп-харчы министиирин солбуйааччы:

– Эрэгийиэннээҕи бэчээт уонна элекроннай таһаарыылар, улуустааҕы иһитиннэрэр-биллэрэр эйгэ бырагырааматын үбүлээһин 2021 сылга 1 млрд 269 мөл. 113 тыһ. солк. Судаарыстыбаннай хаһыат эрэдээксийэлэригэр көрүллүбүт харчы – 318 мөл. 223 тыһ. солк. Быйыл хайдах балаһыанньа үөскээбитин бары билэбит. Үбү-харчыны бырабыыталыстыба салалтата тыыран турар. Ханнык салааны, идэни тыын суолталаах оҥорбуттара быһаарыллыбыта. “Земскэй суруналыыс” сокуон бырайыакка эбиилэри киллэрэн баран саҥаттан көрүөххэ наада.

Марина Николаева, Үлэ харыстабылын уонна социальнай сайдыы министиэристибэтин хамнас, үлэ уонна социальнай партнерство дэпэртээмэнин салайааччы:

– Суруналыыстар хамнастарын Инновация министиэристибэтэ тыырар. Идэ ханнык эйгэҕэ сыстарын маҥнай көрөбүт. Суруналыыстарга 342 N-дээх бирикээһинэн салайтаран хамнас төлөнөр. Суруналыыстары култуура үлэһиттэригэр киллэрэргэ оквэд чааһыгар үлэлэһиэххэ наада. Билигин бу эйгэ үлэһиттэрэ Инновация, цифровой сайдыы министиэристибэтигэр киирсэллэр. Боппуруоһу сиһилии үөрэтэр ордук. РФ Бырабыыталыстыбатыгар үлэ хамнаһын систиэмэтин наардыырга үлэни ыытар. Билигин доруобуйа харыстабылын салаатын үөрэтэллэр, чинчийэллэр. Култуура үлэһиттэригэр тиийэ иликтэр. Кэпсэтиини, биллэн турар, федеральнай таһымҥа ыытар ордук.

Татьяна Лебедева, экэниэмикэ миниистирин солбуйааччы:

– Биһиги министиэристибэбит “Земскэй суруналыыс” сокуон барылын өйүүр. Дьиҥэ, ити бырайыакка көрүллүөхтээх харчы суумата оннук улахана суох. Сокуон бырайыагын официальнай уурааҕа таҕыстаҕына, сиһилии үөрэтиэхпит, үлэ ыытылларыгар өйүөхпүт. Иккис өттүнэн, бырайыак дьиҥ чахчы туһалаах, эдэр исписэлиистэри үлэнэн хааччыйыы боппуруоһа турар. Үлэ харыстабылын уонна социальнай сайдыы министиэристибэтэ сөпкө этэр. Билигин хамнас боппуруоһун бу идэҕэ сыһыарыллыбыт боломуочуйалаах уорган быһаарар. Федеральнай таһымҥа хамсааһын тахсыан наада диибит эрээри, биир субъект эрэ баҕатынан суруналыыстары култуура эйгэтигэр киллэрэллэрэ, тус сыаллаах бырагыраамаҕа хапсыһыннараллара уустук. Субъект, бэйэни салайыы уорганын быһыытынан санаабытын этиэхпит сөп. Ону ким даҕаны күөмчүлээбэт. Биһиги көмө буоларга, кыттыһарга бэлэммит.

Георгий Андреев, Инновация, цифровой сайдыы уонна инфокоммуникационнай технология министиирин солбуйааччы:

– “Земскэй суруналыыс” сокуон барылын бары пуунун өйүүргэ бэлэммит. Каадыр барытын быһаарар. Каадыр баар эрэ буоллаҕына, бу идэ (эйгэ) инникилээх буолар. Улуус хаһыаттарыгар үксэ саастаах дьон үлэлии олороллор. Эдэрдэр наадалара биллэр. “Сахапечать” тэрилтэ, ол иһигэр Арктика хаһыаттарга, материальнай-техническэй базаларын тупсарыыга салалта, министиэристибэлэр, дьокутааттар көмөлөрүнэн бу сылга куонкурус биллэрдибит. Тиэхиньикэ атырдьах ыйыгар кэлиэҕэ. Улуустар эрэдээксийэлэрин материальнай-техническэй базаларын ырытан көрдүбүт. Үгүс тэрил туттуллубута 10-тан тахса сыл буолбут. Сорохтор өссө эргэлэр. Интэриниэт Арктика улуустарыгар киирдэ. Контент хаачыстыбата тупсарыгар эрэллээхпит. Хамнас туһунан кэпсэтии хаһан баҕарар мөккүөрдээх. Судаарыстыба тэрилтэлэригэр хамнас сыл аайы 3-5 %-нан үрдүү турар. Туох кистэлэ кэлиэй, билигин култуура үлэһиттэрэ СМИ үлэһиттэринээҕэр быдан барыстаах олороллор.

“Земскэй суруналыыс” бырайыак барыла оннуттан хамсаан, федеральнай таһым көрүүтүгэр баран эрэр. Дьокутаат Мария Николаевна бу туһунан хаста да мунньах, көрсүһүү тэрийбитэ. Уопсайынан, “Земскэй суруналыыс” бырайыак туһунан биһиги туох да куһаҕан өйдөбүлбүт суох. Атын эрэгийиэннэргэ олорор кэллиэгэлэрбин кытта сибээстэһэбин. Кинилэргэ эмиэ балаһыанньа маннык. Дьокутааттарга туруорсан, атын эрэгийиэннэри кытта кыттыһан, сибээстэһэн федеральнай таһымҥа таһаарыаҕыҥ. Кэнники кэмҥэ Аан дойдуга буола турар быһыы-майгы түмүгүнэн СМИ суолтата өссө улаатта. Онон бу салаа көйгөтүтүллэрэ, “күлүккэ хаалара” хайдах да табыллыбат.

***

Кэлин ыччат “сылаас” миэстэни былдьаһар буолла. Үөрэхтэрин бүтэрбит суруналыыстар улуус хаһыатыгар баран буһуохтарын-хатыахтарын баҕарбаттар, хаһыат суруналыыһыттан ботуччу хамнастаах, сылаас олбохтоох сиргэ пресс-сулууспаларга, биллиэн-көстүөн баҕалаахтар “Саха” НКИХ-гар чып түһэн хаалаллар. Олохпут хаамыыта да ону эрэйэр курдук.

Олег Сидоров, ХИФУ суруналыыстыка кафедратын сэбиэдиссийэ: – Олус наадалаах кэпсэтии буола турар. Мунньахха көрүллэр боппуруос барыта наадалаах, сытыы. 90-с сылларга суруналыыстыканы ханнык эйгэҕэ киллэрэбитий диэн боппуруос турбута: судаарыстыбаннай сулууспаҕа, муниципалитекка эбэтэр култуураҕа дуу? “Федеральнай структураларга тахсыахха наада” диэн министиэристибэлэр сөпкө бэлиэтээтилэр. Өрөспүүбүлүкэ бэйэтэ быһаарынар кэмигэр, 90-с сылларга, суруналыыстар бу үс түһүмэхтэн биирдэстэригэр да киириэхтэрин баҕарбатахтара. Көҥүлбүт күөмчүлэнэр эҥин диэн. 2000-с сылларга “улуус хаһыаттарын муниципальнай сулууспалаахтарга киллэрэбит дуо?” диэн боппуруос тура сылдьыбыта. Онно хамсааһын эмиэ тахсыбатаҕа. Суруналыыстарга хамнас – саамай ыарыылаах боппуруос. Быйыл үс устудьуоммут улуус хаһыатын үлэтигэр, кыһалҕатыгар дьупулуом суруйбута. Биир өттүнэн ылан көрдөххө, ыччат өттүттэн интэриэс баар курдук. Иккис өттүттэн – толлор. Билиҥҥи ыччат толкуйдуур, үлэ төһө кэскиллээҕин көрөр. Хоту улууска айан-сырыы төлөбүрэ ыарахана, уустук логистиката толкуйга түһэрэр. Аны туран, ыччат интэриниэккэ олус убанан хаалла.

“Земскэй суруналыыс” сокуон бырайыагар харчы хаһан көрүллэригэр эмиэ болҕомтону ууруохха наада. Холобур, “Арктика улуустарыгар үлэлии барбыт эдэр каадыр 1,5 мөл. солк. болдьоҕо бүттэҕинэ – ылар” диэн. Устудьуоннар: “Биэс сыл иһигэр тугу гынабытый? Дьиэ атыылаһар кыахтаахпыт дуо?”-- диэн ыйыталлар.

Тус бэйэм улуус хаһыатын “культурообразующай” тэрилтэҕэ киллэриэхпин баҕарабын. Ол эрээри биир өттүнэн ылан көрдөххө, технологияҕа эмиэ сыһыаннаах. Манна толкуйдуохха, дьүүллэһиэххэ наада. Министиэристибэлэр бары сокуон барылын өйүүллэрин биллэрдилэр. Бүрүкүрээтийэ үйэтигэр олоробут. Онон, кинилэр өйөөтөхтөрүнэ, хамсааһын тахсыаҕа.

Устудьуоннарга улуус хаһыаттарыттан үлэҕитин саҕалааҥ диэн мэлдьи этэбин. Кэлиҥҥи 10 сылга магистратураҕа улуус хаһыаттарыттан 12 киһи кэлэн үөрэннэ.

Николай Молчанов, “Сахапечать” тэрилтэ дириэктэрин солбуйааччы:

– Улуус хаһыаттара “Сахапечать” тэрилтэҕэ киирэллэр. Күн бүгүн биир аһаҕас бакаансыйа баар. Ол -- Аллайыаха Чокуурдааҕын эрэдээксийэтигэр. Улуус хаһыаттарыгар бары үлэһиттэри: эрэдээктэрдэри, кэрэспэдьиэннэри,  фото-кэрэспэдьиэннэри уо.д.а. холбоон – 187 киһи үлэлиир.  Олортон 133-һэ үрдүк үөрэхтээх. Улуус хаһыаттара билигин икки судаарыстыбаннай үлэни толоро олороллор: хаһыат уонна сетевой таһаарыылар.

Хамнас туһунан этэр буоллахха, маннык. Бу сыл от ыйын 1 күнүнээҕи туругунан улуус эрэдээксийэтин үлэһиттэрин орто хамнаһа – 37 143 солк. Суруналыыстар хамнастарын акылаата 6 200 солк. саҕаланар. Саамай үрдүк акылааттаах -- сүрүн эрэдээктэр. Ол 9346 солк. тэҥнэһэр. Оттон култуура үлэһиттэрэ төһө хамнастаахтарый? Суруналыыстарга тэҥнээтэххэ, үлэлэрэ оннук уустуга суох. Суруналыыстары култуура үлэһиттэрин кэккэлэригэр киллэрии, биллэн турар, ымсыырдар этии. Ол эрээри элбэх түһүмэҕи ааһан, федеральнай сокуоҥҥа бигэргэниэн наада. Ол иһин, мин санаабар, “Саха” НКИХ, “Сахапечать” тэрилтэ, “Кэскил” хаһыат үлэһиттэрин хамнаһын СӨ-тин салалтата бары ирдэбили тутуһан хат көрдүн. Ону РФ сокуона көҥүллүүр. Үп-харчы, Экэниэмикэ уонна үлэ харыстабылын министиэристибэлэрэ интэриэстээх буолалларыгар баҕарабын. Инновация министиэристибэтэ улуус хаһыаттарын үлэһиттэригэр итинник быыкаа акылааты суруйбата буоллар.

“Земскэй суруналыыс” сокуон барылын бэйэбит испитигэр, суруналыыстар түмсүүлэригэр, эмиэ көрбүппүт. Кэллиэгэлэрбит өйүүллэр. Уларытыыны буолбакка, эбиини киллэрбиппит. Барыл бары дистанцияны ааһан олоххо киирэригэр баҕарабыт. Оройуон хаһыаттарын үбүлээһин судаарыстыба сорудаҕынан буолбакка, атын тус сыаллаах субсидиянан ананан көрүллэрэ буоллар диэн баҕалаахпын.

Владислав Касьянов, “Эҥсиэли” хаһыат эрэдээктэрэ:

– Төгүрүк остуол тэрийбиккит олус үчүгэй. Мин 30-тан тахса сыл улуус хаһыатыгар үлэлээн кэллим. Хас сыл аайы санаам түһэн иһэр. Хамнастан саҕалаан араас кыһалҕаны туруорса сатыыбыт да, уларыйыы суох. Урут суруналыыстар хамнастара улууска бүтэһиктэн иккис миэстэҕэ сылдьара. Биһиги кэннибититтэн тыа хаһаайыстыбатын үлэһиттэрэ кэлэллэрэ. Билигин 1,5 төгүл элбэҕи аахсар буоллулар. Кырдьыгынан эттэххэ, дьаһалта суоппардарыттан да кыра хамнаһы ылабыт. Мунньахха көрүллэр маҥнайгы уонна иккис боппуруос үсүһү кытта сибээстээх. Үһүс боппуруос быһаарылыннаҕына, итилэр эмиэ быһаарыллыахтара.

Маннык этиилээхпин. Министиэристибэлэр бары “федеральнай структураларга тахсыҥ” диэтилэр. Ити бырассыас уонунан сылларга барыаҕа. Мин санаабар, атын суолу-ииһи тобулуохха наада. Федеральнай структура биир субъект инниттэн сокуоҥҥа уларытыыны киллэрэрэ саарбах. Национальнай өрөспүүбүлүкэлэр түмсэн туруорустахпытына, хамсааһын тахсыаҕа. Кинилэр хамнастара эмиэ кыра буолуохтаах.

30 саастарын туола илик 2 үлэһиттээхпин. Эрэдээксийэ орто сааһа – 47. Кинилэр хамнастан буолбакка, идэлэрин сөбүлүүр, бэриниилээх буолан үлэлии сылдьаллар. Итиэннэ эрэдээксийэбит иһигэр бэйэ-бэйэбитин өйдөһөбүт, иллээхпит, биир санаан салайтаран, биир ыал курдук үлэлии сылдьабыт. Соторутааҕыта саҥа дьиэ туттан киирбиппит. Биһиги үс хоско олоробут, атыттарын арыандалаан дохуот киллэрэбит. Эбии харчы, баҕар, хамнаска эбии быһыытынан ааҕыллыан сөп буолуо дуу дии санаабыппыт да, “Сахапечать” дьаһайар. Ити чааһыгар биһиги “көҥүлэ суох” дьоммут. Интэриниэти этэр буоллахха, оптоволокнобут бэркэ үлэлиир. Биллэн турар, хоту улуустары кытта тэҥнээтэххэ, балаһыанньабыт үчүгэй.

Лилия Батракова, “Индустрия севера” хаһыат эрэкэлээмэҕэ менеджерэ, Нерюнгри куорат:

– “Земскэй суруналыыс” бырайыагы өйүүбүт, олоххо киирэригэр баҕарабыт. Нерюнгрига суруналыыс үөрэхтээх ыччаттар бааллар эрээри, хамнаһа кыратыттан эрэдээксийэҕэ үлэлии киириэхтэрин баҕарбаттар. Дьаһалта, атын бырамыысыланнас тэрилтэлэригэр пресс-сулууспаларыгар бараллар. Быраактыканы эрэ ааһаллар. Уопутуран баран, атын үлэҕэ көһөллөр. “Сахапечать” тэрилтэҕэ киириэхпит иннинэ улахан иэстээх олорбуппут. “Сахапечать” тэрилтэ көмөтүнэн уонна бэйэбит үлэлээн-хамсаан, харчыбытын уурунан ол иэстэн босхолоннубут. Эрэкэлээмэ киириитэ күн-түүн түһэ турар. Куораппытыгар элбэх тэрилтэ хамсыгынан сибээстээн сабылынна.

Ольга Тетерина, “Вести Верхоянья” хаһыаттан:

– Маннык хамнаска олорон биһиги эмиэ өр барбаппыт буолуо дии саныыбын. Кэриэктэри сарбыйыы – улахан алҕас. Санааҥ көрүҥ, хаһыат кэриэктэрэ суох хайдах сатаныаҕай? Суруналыыстар төһө да үрдүк үөрэҕи бүтэрбиттэрин иһин, билиҥҥи кэмҥэ эҥкилэ суох “грамотнай” киһи тарбахха баттанар. Ити нууччалыы да, сахалыы да тылынан тахсар хаһыаттарга иккиэннэригэр сыһыаннаах. Хамнаспытын култуура дьиэтин, бибилэтиэкэ үлэһиттэрин кытта тэҥнииллэрэ буоллар. Дьиҥэ, суруналыыс үлэтэ уопсастыбаҕа улахан суолталаах. Дьон көмөлөһүөхтэрэ диэн эрэнэн, итэҕэйэн кыһалҕаларын суруйтараары кэлэллэр. Биһиги көмүскэлэ суох, эбиитин кыра хамнаска сылдьар буоламмыт, хайдах эрэ намтатына саныыбыт.

Эрэдээксийэбитигэр суруналыыс үөрэхтээх биир эрэ киһи баар. Ол – эрэдээктэр. 2 киһи тыл үөрэхтээх. Уоннааҕылар -- атын идэлээх дьон. Аҥаардас бу сылга элбэх суруналыыс үлэтиттэн уурайда. Кинилэр ортолоругар дьиҥ чахчы суруйар талааннааах суруналыыстар баар этилэр. Сорохтор оҕо көрөн олороллор. Күн бүгүн 4 киһи икки хаһыаты (нууччалыы уонна сахалыы тыллаах) нэдиэлэ аайы таһаара олоробут.

Дмитрий Скороходкин, “Сардаҥа” хаһыаттан, Өлөөн:

– Биһиэхэ интэриниэккэ кыһалҕа суох. Инньэ гынан үлэбит биллэ чэпчээтэ. Кыһалҕабыт диэн, эдэр каадырынан хааччыллыыбыт мөлтөх. Күн бүгүн эрэдээксийэбит – бары биэнсийэлээх дьон. Хамнас кыратыттан эдэрдэр кэлбэттэр.

Суруналыыс идэлээх биир да үлэһиппит суох. Онлайн халыыбынан дуу, хайдах дуу үөрэх тэриллэрэ буоллар диэн баҕалаахпыт. “Земскэй суруналыыс” бырагыраама киирэрэ, суруналыыс судаарыстыбаттан өйөбүллээх буолара үчүгэй бөҕө буоллаҕа. Баҕар, биир эмэ эдэр суруналыыс үлэлии кэлиэ этэ. Биһиги улууспутугар дьаһалта эдэр исписэлииһи дьиэнэн-уотунан хааччыйыыга көмөлөһөр. Онон биһиэхэ үлэлии кэлэр эдэр суруналыыс дьиэ-уот чааһыгар эрэйи көрбөт диэххэ сөп.

Марианна Караканова, Уус Майа оройуонун эрэдээксийэтиттэн:

– Каадыр тиийбэтэ – сүрүн кыһалҕабыт. Владислав Гаврильевич этиитин толору өйүүбүн. Маннык хамнаска хайа да эдэр киһи сөбүлэһэн үлэлии кэлбэт. Иккис кыһалҕабыт – сарбыллыы. Улууспутугар ханнык баҕарар эйгэҕэ – бэтэринээрийэттэн саҕалаан хаһыакка тиийэ – сыл ахсын сарбыллыы бара. Ол иһин кыанар, эдэр-сэнэх өттүлэрэ улууспутуттан көһүтэлээн эрэллэр.

Ольга Семенова, “Кэскил” кыһа генеральнай дириэктэрэ: – Суруналыыстар хамнастарын култуура үлэһиттэригэр тэҥниир туһунан кэпсэтиигэ кыттыспыппыт ыраатта. Сыһыарыллыбыт министиэристибэбит бигэргэппит хамнаһын ылабыт. Кэпсэтии хаһан федеральный таһымҥа тахсан өтөрүнэн көрүллэрэ биллибэт. Итиннэ, мин санаабар, биир суол баар. “Интенсивность уонна специфика труда” түһүмэҕинэн көрөн көҕүлээһин быһыытынан суруналыыстар хамнастарыгар 30 %-наах “надбавканы” эптэрэр ордук тоҕоостоох буолуо этэ.  

Иккиһинэн, нуорма-быраап аагынан идэлэр испииһэктэрэ (классификатордара) 2018 с. оҥоһуллубута. Оҥоһуллубута балай эмэ буолла. Сорох идэ билигин тоҕооһун сүтэрэн, сорох, төттөрүтүн, өрө тахсан эрэр. Испииһэккэ уларытыыны киллэрэргэ суруналыыстары култуура эйгэтигэр туруорсан көһөртөрүөххэ сөп этэ. 

Каадырынан хааччыллыы туһунан Олег Гаврильевич сөпкө этэр. Өрөспүүбүлүкэ суруналыыстары үөрэттэрэргэ тус сыаллаах бырагырааманы киллэриэхтээх. Өрөспүүбүлүкэ тус сыаллаах миэстэни көрбөт буоллаҕына, хомойуох иһин, эрэдээксийэлэр суруналыыска наадыйбат курдук буолан тахсабыт. Оннук буолбатах.

Бу ыйытыыга тустаах салаа министиэристибэтин бэрэстэбиитэллэрин хоруйдарыгар сигэнэн эттэххэ, суруналыыстар хамнастарыгар “надбавканы” сокуон бигэргэппит эбит. Ол аата көҕүлээһин быһыытынан хамнастарыгар эбии харчы көрүллүөн сөп эрээри, ол үбү көрөр министиэристибэ көстүбэт эбит. Эмиэ харчы боппуруоһугар тиийэн иҥнэн хаалар. Инновация, Сибээс, Үлэ министиэристибэлэрин кытта бииргэ кэпсэтэн, дьүүллэһэн баран источник булуохха наада эбит.

Матрена Попова, ХИФУ Хотугулуу-Илиҥҥи норуоттар тылларын уонна култуураларын институтуттан: – Биһиги институппут “Литературнай үлэһит” идэҕэ исписэлиистэри бэлэмниир. Бүтэрбит оҕолор суруйааччы, айар үлэһит буолаллар, ону сэргэ суруналыыс буолар толору кыахтаахтар. Улахан суолтабытын төрөөбүт тылы – саха тылын – үөрэтиигэ уурабыт. Өрөспүүбүлүкэ, улуус хаһыаттара өрөспүүбүлүкэ тус сыаллаах барыгырааматыгар сайаапка биэрдэххитинэ, биһиги исписэлиистэри бэлэмнээн таһаарыахпытын сөп. Быйыл бүддьүөккэ миэстэ балачча баар.

Суруналыыстар хамнастарын култуура үлэһиттэрин кытта тэҥниир саамай сөп дии саныыбын. Маннык эппиэттээх үлэҕэ сылдьар дьон хамнастара кырата киһини сонньутар.

Валентина Семенова, ХИФУ Хотугулуу-Илиҥҥи норуоттар тылларын уонна култуураларын институтуттан: – Биһиги институппутун бүтэрбит оҕолор өрөспүүбүлүкэ, улуус хаһыаттарыгар, саха тэлэбиидэнньэтигэр үлэлии сылдьаллар. “Редактирование”, “Технология СМИ”, “Телерадио, радио”, уопсайынан, суруналыыстыка жанрдарыгар үөрэтэбит. 2 выпуһу бэлэмнээн таһаардыбыт. Өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн 5 миэстэ көрүллүбүтэ. РФ бүддьүөтүттэн былырыын – 18,  быйыл – 19 миэстэ. Тус сыаллаах бырагыраамаҕа былырыын 7-8 миэстэ баар буоллаҕына, быйыл – 10 миэстэ. Өрөспүүбүлүкэ, улуус судаарыстыбаннай хаһыаттарын кытта дуогабардаһан үлэлииргэ бэлэммит.

Галина Бочкарева, СӨ Суруналыыстарын сойууһун бэрэссэдээтэлэ, “Ил Түмэн” кыһа генеральнай дириэктэрин солбуйааччы:

– Судаарыстыбаннай хаһыат сураналыыстарын хамнаһа мэлдьи кыра этэ. Салалтаҕа мэлдьи кэпсэтии ыытабыт. Күн бүгүн судаарыстыбаннай хаһыат суруналыыстарын хамнаһа -- 43 000 солк. Өрөспүүбүлүкэҕэ орто хамнас 80 тыһыынча диир буоллахтарына, бу элбэх хамнас дуо? Ыччат хоту үлэлии барыан баҕарбат. Хас да сыл үлэлээбит, уопуттаах суруналыыстар таптыыр үлэлэриттэн уурайан бараллар. Федеральнай таһымҥа кэпсэтиини ыытыы олус уһун, мачайдаах буолуоҕа. Суруналыыс социальнай харысхала суох.  

Санааҥ көрүҥ, өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн хас култуура үлэһитэ баарый? Онтон эрэдээксийэ төһөнүй? Улуус аайы биирдии эрэдээксийэ баар. Олорго 15-20 киһи үлэлиир, сүүрбэттэн элбээбэт. Инновация министиэристибэтин дааннайынан, быйыл судаарыстыбаннай СМИ-гэ баара-суоҕа 1 033 киһи үлэлиир. Дьиҥэ, хамнас боппуруоһа быһаарыллыах курдук этэ да...

***

Төгүрүк остуол түмүгүнэн тустаах министиэристибэлэр “Земскэй суруналыыс” сокуон барылын, суруналыыстары култуура үлэһиттэрин эйгэтигэр киллэрэн хамнастарын үрдэтэри өйүүллэрин, салгыы үлэлэһэргэ бэлэмнэрин эттилэр. Кэпсэтии түмүгэр бу бырайыактар олоххо киирэллэрин туруорсааччы, мунньаҕы тэрийээччи Мария Христофорова киэҥ ис хоһоонноох ырытыһыы буолбутун, былаас уорганнарын бэрэстэбииллэрэ көхтөөхтүк кыттыбыттарын, бу бырайыактар Саха сирин суруналыыстыкатыгар тыын суолталаахтарын бэлиэтээтэ. Үлэ салгыы ыытылларыгар Госдуума дьокутаата Галина Иннокентьевна Данчикова, СӨ Бырабыыталыстыбата, министиэристибэлэр кыттыһыахтара, бииргэ үлэлэһиэхтэрэ диэн эрэнэрин биллэрдэ.

Диана КЛЕПАНДИНА.