Бу тус тиэмэлээх кэмпириэнсийэ 1801 сыллаахха Сибиир биир ыраах сытар, саҥа биллэн эрэр куоратыгар саха оҕолорун нуучча суругарбичигэр, грамотатыгар үөрэтэр, христианство итэҕэлигэр чугаһатар бастакы миссионерскай оскуола аһыллыбыта 220 сылыгар анаммыт Уһук Илиннээҕи Свято-Иннокентьевскай сырдатар-духуобунай Х форум чэрчитинэн ыытылынна.

Саха сиринээҕи епархия, СӨ Тас дойдулары кытта сибээскэ уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын дьыалаларыгар министиэристибэтэ, Национальнай бибилэтиэкэ тэрийиилэринэн, итиэннэ Ил Түмэн өйөбүлүнэн, парламент вице-спикерэ Александр Жирков көҕүлээһининэн бу тэрээһин буолла.

Дьокуускайдааҕы уонна Уһук Илиннээҕи таҥара дьиэлэрин сулууспалаахтара, кыттыбыт дьон бары Александр Николаевич тыл этиитин улаханнык сэргээн иһиттилэр. Историяны сыныйан үөрэтэр салайааччыбытыгар, кинини кытары үлэлэһэр, кыраайы үөрэтэр учуонайдарга, энтузиастарга махтал тылларын эттилэр.

Сахабыт сирин кэскилин туһугар сыраласпыт, олохторун анаабыт дьоһун биир дойдулаахтарбыт туһунан истэр олус астык, киэн туттууну үөскэтэр. Александр Жирков Сиинэттэн төрүттээх, сахалар үөрэххэ тардыһыыларыгар көмөлөһөн, таҥара дьиэлэрин, оскуолалары туттарыыга үлэлэспит, ыраахтааҕыларга хаста даҕаны тиийэ сылдьыбыт Илья Максимович Шадрин, кини аҕатын Максим тустарынан билиһиннэрдэ. Сахалар нууччалыы саҥарарга дьулуспуттарын, Саха сиригэр нууччалар кэлиилэригэр элбэхтик сирдьитинэн, тылбаасчытынан сылдьан, элбэҕи билбиттэрин-көрбүттэрин, норуоттарын интэриэстэрин туруорсар дьон буола үүммүттэрин сөҕө-махтайа бэлиэтээтэ.

Биир дойдулаахтарбыт Николай Барамыгын, Галина Шадрина уо.д.а. матырыйаалларыгар сигэнэн, Илья Шадрин туһунан кылгастык билиһиннэриим.

Үөрэх эрэ норуоту батталтан быыһыа

Бастакы миссионерскай оскуола икки үйэттэн ордук кэм анараа өттүгэр Дьокуускай куорат Спасскай манастыырыгар аһыллыбыт. Бу – саха норуотун билиигэ-көрүүгэ тардыһыытын туоһута: үөһэттэн ыйыынан-кэрдиинэн буолбакка, өр сылларга тус баҕанан туруорсуу түмүгэр, ытык дьоммут «үөрэх эрэ бу курдук аҕыйах ахсааннаах норуоту батталтан, эстииттэн быыһыа» диэн ыра санаанан салайтарыынан, үөрэхтээһиҥҥэ сүдү суолтаны биэриилэринэн. Билигин даҕаны бу идиэйэ суолтата сүппэт.

Александр Жирков тыл этиитигэр, XVIII-XIX үйэлэргэ саха омук чулуу бэрэстэбиитэллэрэ – Хаҥалас кулубата уонна Арассыыйа империятын сүрүн докумуонун, Соборнай дэнэр Уложениетын, Екатерининскай хамыыһыйатын дьокутаата Софрон Сыранов (1719-1805), Бороҕон кулубата Алексей Аржаков-Сэһэн Ардьакыап (1748-1829), итиэннэ Хаҥалас кинээһэ Илья Шадрин (1761-1826) – хас да сыл тухары күүстээхтик туруорсан, ыраахтааҕылары сирэй көрсөн кэпсэтэн, оскуоланы Синодунан уураахтатан ситиспиттэрин бэлиэтээтэ. Ону бигэргэтэр докумуоннары иһитиннэрдэ. Ол курдук, өссө 1799 сыл сэтинньи 9 күнүгэр генерал адъютант сололоох ыраахтааҕы Павел-I статс-сэкиритээрэ, кистэлэҥ сүбэһитэ Дмитрий Неплюев Иркутскай губерния Хаҥаластааҕы кинээһэ Илья Шадрин Дьокуускай Спасскай манастыырыгар саха оҕолорун сурукка-бичиккэ үөрэтэр, таҥара сокуоннарыгар чугаһатар соруктаах үс кылаастаах семинарияны арыйыыга көрдөһүү суругун сибэтиэй Синод обер-борукуруора Дмитрий Хвостовка ыытар. Ол манастыырга анаан архимандриты, манаахтары, таҥара сулууспалаахтарын буларга көрдөһөр. Синод бу көрдөһүүнү сэтинньи 11 күнүгэр көрөр уонна саха кинээһэ И.М.Шадрин көрдөһүүтүн өйүүр. 1800 сыл ыам ыйын 31 күнүгэр Павел-I семинарияны аһар туһунан Ыйааҕа тахсар. Биллэн турар, сыала-соруга диэн – биһиги төрүт олохтоох норуоттарбытыгар христианствоны тарҕатыы.

Оскуола Иркутскайдааҕы архиерей салайыытыгар киирбитэ. Бу сыл бэс ыйын 16 күнүгэр үөрэтии туһунан быһаарыы тахсыбыта, онтон үөрэх 1801 сыл тохсунньу 1 күнүттэн саҕаламмыта. Оччолорго оҕолорун үөрэттэриэн баҕалаах элбэх этэ. Оскуола сэттэ кылаастаммыта. 1801 сыл бэс ыйын 29 күнүгэр эксээмэн туттаран, оскуоланы бастакы бүтэрээччилэр олох суолугар үктэммиттэрэ. Настоятель уонна смотритель архимандрит Нифонт рапортынан, оҕолор үөрэххэ дьоҕурдаахтара, ситиһиилэммиттэрэ биллибитэ. Бэйэтин рапортыгар кини икки оҕону – Нам улууһуттан Дмитрий Сырянов (Зыранов) уонна таҥара үлэһитэ Василий Протопопов уола Евсевияны – холобурдаан суруйбут. «1814 сыллаахха оскуола 14 үөрэнээччилээҕэ, онтон тоҕуһа Бороҕон, Хаҥалас, Мэҥэ, Нам, Боотуруускай уо.д.а. улуустарын кинээстэрин ыччаттара этилэр – Охлопков Афанасий, Козьма Слепцов, Енох, Андрей Шадриннар, Андрей Харитонов, Ив. Новгородов. Фед.-1 Поротов, Григ. Кандинскай, Фед-2 Поротов ...». 1915 сыллаахха тоҕус оҕону бу оскуолаттан Иркутскайдааҕы духуобунай семинарияҕа ыыппыттар, салгыы хааһына харчытыгар босхо үөрэнэн, дойдуларыгар эргиллэн кэлэн үлэлииллэрин туһугар диэн. Михаил Еписков Нам улууһуттан Ф.Поротов диэн оҕону Иркутскайга бэйэтин баҕатынан илдьэ барбытын туһунан докумуон көстөн турар.

Бу оскуола 1819 сыллаахха Дьокуускай уеһынааҕы приходской училище аһылларынан үлэтин тохтоппут. Оскуола аны таҥара сулууспалаахтарын ыччаттарын эрэ буолбакка, саха оҕолорун үөрэххэ ылар буолбута. Онон бастакы оскуола бэйэтин сыалын-соругун сиппитэ.

Бастакы туруорсааччылар

Соппуруон Сыраанап өссө Иркутскайдааҕы губернатор А.И. Брильга оскуола туһунан туруорса сылдьыбыт докумуона көстүбүтэ. 1769 сыллаахха Екатерининскай дьокутаат көрдөһүүтүнэн, ыам ыйыгар ыраахтааҕы Дьокуускайдааҕы воеводаҕа оҕолору нуучча суругар-бичигэр босхо үөрэтэргэ дьаһайбыта. Сыраанап оскуоланы биирдиилээн оҕолору таҥара эрэ үөрэҕэр уһуйууга арыйтаран буолбакка, маассабай үөрэтиини туруорсар этэ. Оттон Сэһэн Ардьакыап саха оҕолорун үөрэхтээһиҥҥэ Екатерина-II ыраахтааҕыга туруорсубута. 1789 сыллаахха кини тус бэйэтэ тиийэн, хааһына оскуолатын туруорсубутун туһунан докумуон баар.

Ыраахтааҕы тута өйөөбүт этэ даҕаны, кини тыыннааҕар оскуола олоххо киирбэтэҕэ биллэр. Оскуоланы тутан олорууну кэлин губерния салалтата олохтоохторго соҥнообута.

Таҥара үөрэҕинэн куоһарданан ылыннарбыта

Сыраанаптаах Ардьакыап туруорсууларын Малдьаҕар кинээһэ, Хаҥалас кулубата Илья Шадрин олоххо киллэрбитэ. Кини православнай таҥара дьиэлэрин үлэһиттэрин өйөбүллэрин ылары ситиспитэ. «Православнай итэҕэли олохтоох дьон салгыы тарҕатыахтарын, үгүстэрэ нуучча тылын билбэттэрэ атахтыыр. Үөрэнэллэрэ буоллар, өссө киэҥ араҥаҕа тэнитиэхтэрэ» диэн этиитинэн ылыннарбыта. Илья Шадрин бу үөрэх кыһата уопсай реестргэ уонна регламеҥҥа киириэхтээҕин үчүгэйдик өйдүүрэ.

Нууччалыы үөрэтэр учууталлары булар оччолорго ыарахаттардааҕа. Сибэтиэй Синод дьаһалынан, итэҕэли тарҕатыы туһуттан, бу оскуолаҕа ханна да суох, олох туспа үөрэх бырагыраамата бэлэмнэниллибитэ – ол уһулуччу дьаһаныы буолар. Ол курдук, манна таҥара үлэһиттэрин оҕолорун эрэ буолбакка, норуоттан оҕолору ылан, аҥаардас таҥара үөрэҕэр үөрэтиинэн эрэ муҥурдамматахтара. Үөрэх миссионерскай хайысхалааҕа: киэҥ билиини-көрүүнү биэриигэ, бары эйгэҕэ уһуйууга туһуламмыта. Оттон Илья Шадрин сүрүн сыала ол этэ – норуотун олоҕо тупсарыгар, үөрэхтээх дьон элбииригэр. Ханнык даҕаны үөрэҕинэн буоллун – нууччалыы сурукка-бичиккэ үөрэнэн сайдалларыгар. Онон манна оҕолору үөрэтии саҥа көрүҥүнэн тэриллибитэ. Семинарияны бүтэрбиттэр таҥара үлэһиттэринэн эрэ буолбатахтара, манна үөрэҕи, сырдыгы, саҥаны, билиини тарҕатааччылар иитиллибиттэрэ. Кинилэр судаарыстыба сулууспалаахтарынан буолбуттара, уопсастыбаннай- сырдатар үлэҕэ кыттыбыттара.

Семинария кэлин сабыллан, приходской-духуобунай училище быһыытынан үлэтин салҕаабыта уонна норуоппутугар сырдыгы тарҕаппыта. Дьэ,онон бу соругу толорууга Хаҥалас саарына Илья Максимович Шадрин олугу уурсубута.

Сыдьааннара үйэтитиигэ үлэлииллэр

Таарыччы эттэххэ, Илья Шадрин сыдьааннара төрдүлэрин-уустарын чинчийэ сылдьан, бу улахан үлэҕэ ылсыбыттар. Ол курдук, Кытыл Дьураттан төрүттээх, «Агдаакы» кинигэ ааптардара Галина Шадрина уонна Юлия Дьячкова (Шадрина) кэккэ сылларга дьаныһан туран, араас улуустарга, куораттарга сылдьан чинчийдилэр, архыыптарга үлэлээтилэр. Кинилэргэ улахан өйөбүлү Ил Түмэн вице-спикерэ Александр Николаевич Жирков оҥордо. Кини көмөтүнэн бу күннэргэ историческай матырыйаалларга олоҕурбут дьоһун кинигэ соҕурууттан бэчээттэнэн кэлээри турар.

Бу бэлиэ көрсүһүүгэ педагогическай үлэ бэтэрээнэ, РФ орто профессиональнай үөрэхтээһинин туйгуна, кыраайы үөрэтээччи Галина Шадрина архыыптан Илья Шадрин уопсастыбаннай-бэлитиичэскэй олоҕун сэһэргиир саҥа булуллубут докумуоннары билиһиннэрдэ. Ол иһигэр Малдьаҕар кинээстэрэ Камчаткатааҕы экспедицияҕа көмөлөрүн туһунан, о.д.а. баар. Малдьаҕар кинээһэ Илья Шадрин төрүттэриттэн, оҕолоруттан саҕалаан кэпсээнигэр Галина Ефимовна: «Спасскай манастыыртан олохтоох каадырдары иитии саҕаламмыта», – диэбитин сэргии иһиттим.

–Итинтэн саҕаламмыта сахалыы тылынан сурук-бичик, православнай итэҕэл да туһунан буоллар, сахалыы тылынан кинигэлэр тахсыылара, кириллица азбуката олоххо киириитэ, уонунан саха ыччата бастакы үөрэҕи ылыыта, бастакы интеллигенциябыт маҥнайгы хараҥаччылара үүнэн, сириэдийэн тахсыылара. Кинилэр ортолоругар бааллара: 1. Петр Афанасьев. Бу киһи православнай катехизиһы уонна преосвященнай Тихон Вронежскай суруйууларын сахалыы тылбаастаабыт. 2. Бастакынан "Евангелия от Матвея" тылбаастаан, сахалыы тылынан саҥардыбыт протоиерей, Саха сиригэр биллэр просветитель Евсевий Васильевич Протопопов. Киниэхэ оччотооҕуга Сибэтиэй Анна II истиэпэннээх уордьана туттарыллан турар. Илья Шадрин «саха дьоно үйэлээх хабалаттан үөрэх эрэ көмөтүнэн быыһыныаҕа» диэн санаанан салайтарбытын элбэх историческай докумуоннар бигэргэтэллэр, – диэтэ Галина Ефимовна.

Духовенство бэрэстэбиитэллэрэ, кыраайы үөрэтээччилэр, учуонайдар бу тэрээһиҥҥэ улахан суолтаны биэрдилэр. Ол курдук, ити үөһэ ахтыбыттарым сэргэ, Дьокуускай уонна Ленскэй архиепискоба Роман, тас сибээстэһиилэргэ уонна СӨ норуоттарын дьыалаларыгар миниистири солбуйааччы Т.Н.Пяткина, Национальнай бибилэтиэкэ дириэктэрин солбуйааччы С.А.Попова, Арассыыйа Наукаларын академиятын Сибиирдээҕи салаатын Гуманитарнай чинчийиигэ уонна аҕыйах ахсааннаах норуоттарыгар институтун научнай сотруднига, историческай наука хандьыдаата П.П.Петров, урут баһылыгынан улууспутугар үлэлээбит биир дойдулаахпыт Анатолий Добрянцев уо.д.а. санааларын үллэһиннилэр.

Архиепископ Роман Александр Жирковка «150 лет Якутской епархии» диэн епархиальнай наҕарааданы – мэтээли – туттарда.

Хаһыат иэнэ кыратынан, барытын тириэрдэр кыах кыра. Онон социальнай ситим нөҥүө Николай Барамыгин блогар таһаарар видеороликтарын киирэн көрүөххүтүн сөп.

Биһиги, хаҥаластар, саха норуотугар үөрэх тарҕаныытыгар олук уурбут былыргы төрүттэрбитинэн, кинилэр үлэлэрин салҕааччыларынан киэн туттуохтаахпыт. Историяны үөрэтиигэ күүс-көмө буолар, саҥа кинигэлэр күн сирин көрөллөрүгэр көмөлөһөр уопсастыбаннай-бэлитиичэскэй диэйэтэл Александр Николаевич Жирковка барҕа махтал тылларын аныаҕыҥ!

Людмила АММОСОВА, суруналыыс,

Покровскай, Хаҥалас.