СӨ ИДьМ Кинологическай киинэ бу сайын тэриллибитэ 112 сылын бэлиэтээтэ. Саҥа тутуллубут дьиэҕэ 2016 сыл бүтүүтэ киирбиттэр. Тиэргэннэрин иһигэр дьуһуурустубалыыр чаас, ыт оҕолорун тутарга дьоҕус дьиэ, иккилии этээстээх вольердаах ичигэс блок, ыт аһыыр сирэ, остолобуой уонна эмтиир бэтэринээрийэ баар.

Бүтүн биир этээһи одорологическай лабаратыарыйа ылар. Манна ыттары киһи атаҕын суолун сытын эспэртиисэлииргэ, чинчийэргэ үөрэтэллэр, дьарыктыыллар. Эмтиир сирдэригэр көрөр-истэр кэбиниэт, хирургия, эрэнгиэн кэбиниэтэ, анаалыс тутар лабаратыарыйа, сууйар-сотор хос баар. Уһук Илиҥҥэ бу курдук хааччыллыылаах кинологтар кииннэрэ суох диэн этэллэр.Сыыйыллааччылар эмиэ бааллар

Кинологическай сулууспа кинолог-иниспиэктэрэ Лариса Сабированы кытта сэһэргэстим.

Лариса Фаязовна 2005 сылтан үлэтин кинологынан саҕалаабыт. Бүлүүттэн төрүттээх. Дьахтар киһи диэтэххэ, киппэ көрүҥнээх, күүс-уох өттүнэн бэйэтин кыанар.

--Маҥнай баһаатайынан үлэлээбитим. Оҕо эрдэхпиттэн ыты, куосканы сөбүлүүбүн. Дьиэбитигэр куруук хамсыыр харамайдаах буоларбыт. Билэр киһим: “Дьокуускайга кинолог үлэтэ баар”, -- диэбитигэр, “туох идэтэ эбитий, ыты хайдах үөрэтэллэрий?” диэн интэриэһиргээн кэлбитим. Баһаатайдыы сылдьан, аттестацияны ааһаммын кинолог-иниспиэктэринэн үлэлээн барбытым, -- диэн кэпсээнин саҕалыыр.

 Бииргэ үлэлэһэр ыттаах, маны таһынан ыт оҕолорун сулууспаҕа үөрэнэ барыахтарын иннинэ бэлэмниир.

Өрөспүүбүлүкэтээҕи кинологическай сулууспа киинигэр ыт оҕолорун 6 ыйдарыгар диэри туһунан дьиэҕэ туталлар, аһаталлар. Алта ыйдарыгар сүүмэрдээһини ааһан, улахан ыттарга көһөллөр. Манна эмиэ сыл аҥаара сулууспаҕа барсарын-барсыбатын кэтээн, үөрэтэн көрөллөр. Саастарын туоллахтарына, сулууспалаан саҕалыыллар. Сыыйыллааччылар эмиэ бааллар эбит.

Түөрт хайысханан үлэлиибит

– Лариса Фаязовна, идэҕин билсиһиннэр. Кинолог тугунан дьарыктанарый?

– Биһиги түөрт хайысханан үлэлиибит. Уопсай көрдөөһүн (розыск) ыттарын ыҥырыы киирдэҕинэ илдьэбит. Холобур, уорууга, халааһыҥҥа, күүһүлээһиҥҥэ, киһи сүттэҕинэ. Иккис хайысхабытыгар – дэлби тэбэр, эстэр сэби-сэбиргэли, бэссиэстибэни көрдүүргэ, буларга – туһунан ыттардаахпыт. Биһиги сулууспабыт кинологтара эстэр, дэлби тэбэр бэссиэстибэни көрдүүргэ Владивосток куорат арыытыгар үһүс сылларын сырыттылар. Бэйэлэрин үчүгэй өттүттэн көрдөрөн, сыл аайы ыҥыраллар. Үһүс хайысхабыт – норкуотугу, психотробнай бэссэстибэни кытта үлэлэһии. Төрдүс хайысхабыт – өлбүт киһи уҥуоҕун булуу, көрдөөһүн. Сүрүннээн, тыаҕа сүппүтэ быданнаабыт эбэтэр дьон өлөрөн баран кистээбит киүилэрин уҥуоҕун көрдөтөбүт.

– Тустаахха ыарахан үлэ. Үлэҕин таптыыгын дуо?

– Таптаан бөҕө буоллаҕа. Ыты таптаабат киһи хайдах да кинолог буолуон сатаммат. Ыт – түөрт атахтаах, икки чөрөйбүт кулгаахтаах харамай буолбакка, куруук бииргэ сылдьар доҕоруҥ буолан хаалар. Бэл диэтэр, кэлин дьиэ кэргэнин чилиэнин курдук ылынаҕын. Уһун күнү, түүнү быһа иккиэн бииргэ үлэлиибит. Ситиһиилэннэхпитинэ – тэҥҥэ үөрэбит, хомойдохпутуна – тэҥҥэ хомойобут. Ыппын дьиэбэр да хонноруохпун сөп. Норкуотугу, психотропнай бэссиэстибэни буларга сылдьыһар. Иккис ытым киһи уҥуоҕун буларга үлэлэһэр этэ. Биэнсийэҕэ тахсан баран, кырдьан өлбүтэ. Иккис үлэм – сулууспалыыр ыттары бэлэмнээһин. ИДьМ бары салааларыгар ыттаахтар. Улуустарга эмиэ бааллар. Арассыыйа улахан куораттарыгар үөрэнэ барыахтарын иннинэ сүүмэрдээн ылан бэлэмниибит. Ыты илдьэ барар киһи эмиэ тэҥҥэ бэлэмнэнэр.

Ханнык боруода ыттар сулууспалыылларый?

--Саҥа төрөөбүт ыт оҕотун оҕо төрүүр дьиэтигэр курдук бүөбэйдиибит (күлэр). Хлорунан сотуллубут көбүөргэ сытыарабыт. Киирэрбитигэр таҥаспытын, атахпыт таҥаһын булгуччу уларыттабыт. Ийэлэрин күүлэйдэтэн баран киллэрэн угабыт. Икки ыйдарыгар, маҥнайгы быһыыны ылыахтарыгар диэри, бэтэринээртэн ураты кими да киллэрбэттэр. Икки ыйдарыттан саҕалаан кыралаан таһырдьа сырытыннаран саҕалыыбыт.

– Ханнык боруода ыттар баалларый?

– Сүрүннээн, ньиэмэс, илиҥҥи-дьобуруопа боруода апчааркалара сулууспалыыллар. Лабрадордар, миттельшнауцер эстэр, дэлби тэбэр сэби-сэбиргэли көрдүүргэ сылдьаллар. Оннооҕор биир ротвейлер ыттаахпыт. Эмиэ эстэр сэби көрдүүргэ үлэлиир.

– Ньиэмэс апчааркатын саамай өйдөөх ыт дииллэр. Оннук дуо?

– Киһиэхэ анаан-манаан “оҥоһуллан” айыллыбыт боруода буолан, ньиэмэс апчааркатын өйдөөх дииллэр. Универсальнай ыт диэххэ сөп. Дрессировкаҕа эҥин түргэнник үөрэнэр. Лабрадор, спаниэль үөрэҕи эмиэ түргэнник ылыналлар эрээри, булчут хааннара баһыйар. Булчут ыттар. Ол иһин сулууспаҕа үлэлиир лабрадору, спаниэлы тыаҕа бултуу барарга ыла сатаабаттар. Лаайка, дьэ, кырдьык, үөрэнэн испэт ыт. “Тур”, “олор” диэн хамаанда биэрдэххэ, судургуну толоруон сөп. Арай букатын кыратыттан эрчийдэххэ. Дьиҥэ, хас биирдии ыты үөрэтиэххэ сөп. “Норкуотугу көрдүүр ыкка норкуотугу амсатаҕыт, сиэтэҕит дуо?”-- диэн мэлдьи ыйыталлар. “Оччоҕо эстэр, дэлби тэбэр сэби-сэбиргэли көрдүүр ыкка буомбаны сиэтэн үөрэтэбит дуо?” -- диэн хардары дьээбэлээччибин.

– “Дворняжка” ыттары эмиэ эрчийэҕин дуо?

– Сулууспалыырга буолбакка, судургу хамаанданы аа-дьуо истэр, толорор буолуохтарын сөп. Өскөтүн таптаан үөрэттэххинэ. Оннооҕор куосканы кытары үөрэтэллэр дии. Ыты ылыныахха, өйдүөххэ наада. Ханнык сыты, туох аһын сөбүлүүрүн, тугу гыннахха кыыһырарын, майгыта, хараахтара хайдаҕын эҥин -- барытын учуоттаан үөрэтиэххэ наада. Ити эмиэ туһунан үөрэх.

Кинолог үксэ чэрдээх

– Дрессировкаҕа, эрчийиигэ сүгүн бэриммэт, үөрэҕи саҥа ылынан эрэр боруода ыттары кытта үлэлииргин куттаммаккын дуо?

– Суох. Үлэм курдук ылынабын.

– Эккэр чэрдээҕиҥ буолуо дии?

– Дьэ, киһи мыыммат чэрдээхпин (күлэр). Кинологтарга барыларыгар баара буолуо. Биир эмэ чэрэ суох ып-ыраас эттээх-сииннээх кинологы көрдөхпүнэ, улаханнык соһуйуом этэ. Элбэх чэри маҥнайгы икки сылга “ылаҕын”. Дрессировкалыы сылдьан билбэккиттэн, уопута суоххуттан сыыһа-халты харбатан кэбиһиэххин сөп. Сорох ыттар анал тэрили кытта оонньуулларын олус сөбүлүүллэр. Кыыһыран эҥин буолбакка, оонньуу сылдьан, алҕаска ытыран кэбиһэн, кырата суох чэри хаалларыахтарын сөп. Фигураннар ордук элбэх чэрдээхтэр.

– Күнүҥ хайдах ааһарый? Үлэҕэр кэлээт, тугу гынаҕыный?

– Кинологтар, үлэлэригэр кэлээт да, тута ыттарыгар ааһаллар. Таһырдьа таһааран күүлэйдэтэбит. Тута кэлбэтэххинэ, ииктээн-саахтаан кэбиһиэхтэрин сөп. Киһини кэтэһэр үөрэхтээхтэр. Ыт  оҕолоругар итиннэ арыый эрэйдээх. Онтуларыҥ сокуону билиммэт “дьон”. Хонон турбут сирдэрин ыраастыыбыт, ууларын уларытабыт. Хомуйан баран кумааҕыны кытта үлэлиибит, мунньахха тахсабыт. Ол кэннэ, дьэ, дьарыкпыт саҕаланар. Саҥа үөрэнэн эрэр ыттары дрессировкалыыбыт, сулууспалыыр ыттары дьарыктыыбыт. Ыҥырыы кэллэҕинэ, массыынаҕа олорон барабыт. Куоракка ыытыллар бары тэрээһини – парааттан саҕалаан, тыйаатырга ыытыллар улахан кэнсиэргэ тиийэ -- эстэр сэп-сэбиргэл баарын-суоҕун хайаан да баран бэрэбиэркэлиибит. Күммүт ити курдук ааһар.

Үчүгэйдик көрүллэн-харайыллан тураллар

– Күҥҥэ хаста, тугу аһыылларый?

– Бары араастык аһыыллар: ким эрэ элбэҕи сиир, ким эрэ ирээт аһын бүтэрбэт. Анал аһы сиэтэбит. Күҥҥэ холбоон 40-45 киилэни сииллэр. Кыһын биир ыт ортотунан 750 г. анал аһы сиир. Ыйааһыннарын эмиэ учуоттуубут. Ону таһынан кинологтар бэйэлэрэ дьиэлэриттэн ас илдьэ кэлэллэр: эт, балык... Бэтэринээр быраас күн аайы туруктарын көрөр. Үс ыйга биирдэ ыйааһыннарын мээрэйдиир, быһыы туруорар, о.д.а. Хаан, иик анаалыһын тутар туһунан лабаратыарыйалаахпыт. Миэстэтигэр эрэнгиэҥҥэ, узига түһэрэллэр. Эпэрээссийэлиир туһунан хостоохпут. Инньэ гынан, ыттарбыт үчүгэйдик көрүллэн-харайыллан тураллар.

– Уулуссаҕа ырдьыгыныы-ырдьыгыныы сүүрэр үөр ыты көрсө түстэххинэ куттанаҕын дуу?

– Куттанан бөҕө буоллаҕа. Акаары эрэ киһи куттаммата буолуо. Биир-икки ыкка хайдах эмэ гынан “подход” булан мүччү көтүөххэ сөп. Үөр букатын атын буолар. Бэйэҥ ытыҥ – доҕоруҥ буоллаҕа.

– Ыт ортотунан хас сыл сулууспалыырый?

– Үгэс быһыытынан, 8 сыл. Өскөтүн ыт өссө да үлэлиир кыахтаах, бэйэтин кыанар буоллаҕына, үлэлиэн сөп. Маҥнайгы ытым 11 сыл үлэлээбитэ. Кэлин ыалдьан баран, сүгүн өрүттүбэккэ туораабыта. 14 сааһыгар кырдьан өлбүтэ. Баран көмөн кэлбитим.

– “Астаапкаҕа” бардахтарына, ким көрөрүй? Үлэлээн бүппүт ыты ханна гыналларый?

– Кинологтар бэйэлэригэр ылаллар. Үлэһиттэрбит үксүн улуустан сылдьаллар. Улууска дьонноругар ыыппыт буолаллар. Сулууспалыы сылдьан, ыалдьан өлбүт ыттар эмиэ бааллар.

– Ыттар ыалдьаллар дуо?

– Туох диэн ыйыттаххыный... Норкуотукка, эстэр сэпкэ үлэлэһэр ыттар үксүн ичигэскэ турар эбит буоллахтарына, уопсай көрдөөһүҥҥэ, дьуһуурустубаҕа сылдьыһар ыттар кыһыннары-сайыннары таһырдьа тураллар. Тымныы доруобуйаларыгар охсор. Циститтииллэр, тыһы ыттар төрүүр-ууһуур уорганнара эмсэҕэлиир, уҥуохтара ыалдьар, артрит, артроз буолаллар. Эмиэ киһи курдук тыынар тыыннаах буоллахтара.

***

Ыт оҕото сөбүлүүр оонньуурдаах буолар үһү. Холобур, мээчик диэххэ. Маҥнай ол мээчиги көрдөтө үөрэтэллэр эбит. Онтон мээчик аттыгар сыыйа-баайы суулаах норкуотугу уураллар үһү. Ол аата сытыгар үөрэтэллэр. Маҥнай ыт оҕото норкуотукка букатын кыһаммат, мээчиги эрэ ылан баран сүүрэн хаалар эбит. Кэлин, үчүгэйдик үөрэммитин кэннэ, көрдүүр кэмигэр сэмээр мээчиги ылан кэбиһэллэр, оччоҕо үөрүйэх быһыытынан сытын ылан, норкуотукка тиийэр.

Дьикти, сэргэх идэ эбит – кинолог диэн.

Диана КЛЕПАНДИНА.