Өрөспүүбүлүкэтээҕи бастакы дьыалабыай оонньуу (куонкурус) биллиилээх судаарыстыбаннай уонна бэлитиичэскэй диэйэтэл Илья Винокуров төрөөбүтэ 125 сылыгар уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин күнүгэр ананан, муус устар 20-26 күннэригэр ZOOM платформаҕа ыытылынна.
"Басхан" диэн тыл «лиидэр» суолтатыгар туттуллар. Ол аата «бас-көс, баһылыыр-көһүлүүр» диэн. Эр киһи ханна да буоллун: тэрилтэтигэр да, дьиэ кэргэнигэр да -- өрүү бас-көс, төһүү, тутаах киһи буолуохтаах. Ылыннарыылаах тыллаах, ырааҕы өтө көрөр дьоҕурдаах, киэҥ билиилээх, сатабыллаах. Маннык дириҥ ис хоһоонноох ааты сүгэр уолаттарбыт кэлин нэһилиэктэрин, улуустарын, өрөспүүбүлүкэлэрин ааттатар, салайар, сайыннарар дьон буолуохтара диэн эрэлбит улахан.
Уол оҕо иитиитигэр ураты болҕомто ирдэнэрин өйдөөн уонна биир сыал-сорук тула уолаттары, эр дьону түмэ тарпыт киһи диэн санаан, бу бырайыагы тобулбуппут. Оонньуубутун Үөһээ Бүлүү улууһугар 8-та тэрийдибит. Уолаттарбыт бу куонкурустан кынат анньынан, личность быһыытынан сайыннылар, олоххо актыыбынай позицияларынан, дьыалабыай хаачыстыбаларынан «XXI үйэ лиидэрэ», «Эдэр лиидэр», «Миниистир», «Будущай дипломат» курдук улахан араас тэрээһиннэргэ кытыннылар. Биһиги уолаттарбытын киэн тутта өрүү ааттыыбыт, сибээспитин, ситиммитин ыһыктыбаппыт.
«Басхан-2021» өрөспүүбүлүкэтээҕи куонкуруска 12 араас улуустан 19 лиидэр уол өйүн-санаатын, билиитин-көрүүтүн тургутан көрдө. Уус Алдан, Амма, Бүлүү, Ньурба, Мэҥэ Хаҥалас, Эдьигээн, Өймөкөөн, Нам, Кэбээйи, Горнай, Чурапчы, Үөһээ Бүлүү улуустарын бастыҥтан бастыҥ ыччаттара 5 түһүмэҕинэн илин-кэлин түһүстүлэр.
Ол курдук бастакы түһүмэх «Удьуор утума» диэн буолар. Бу түһүмэххэ кыттааччылар кимтэн кииннээхтэрин, хантан төрүттээхтэрин удьуор утумунан билиһиннэрдилэр.Төһөнөн дириҥник хаһыспыттар да, соччонон биһирэнэр, сыаналанар.
Иккис түһүмэх «Дойду салайааччылара мин тус бэйэм көрүүбүнэн». Бу түһүмэххэ уолаттар нүөмэрдэри талан, дойдуну араас кэмҥэ салайан олорбут салайааччылар туһунан сэһэргээтилэр. Ис санааларын арыйан, аахпыт матырыйаалларыгар тирэҕирэн, личность нөҥүө кэм уратытын, ханнык сүрүн уларыйыылар буолбуттарын сэһэргээтилэр. Этэргэ дылы, уол оҕо ырааҕы ырыҥалыыр, дойдуга, бэлиитикэҕэ, тас эйгэҕэ туох буола турарын анааран көрөр кыахтаах буолуохтаахтар. Уолаттар ырытар дьоҕурдаахтара, киэҥ көрүүлээхтэрэ бу түһүмэххэ көһүннэ.
Үһүс түһүмэх «Өркөн өй». Манна Үөһээ Бүлүүтээҕи оҕо бибилэтиэкэтин үлэһиттэрэ 190 боппуруоһу бэлэмнээн, уолаттарга хас биирдиилэригэр 10-нуу ыйытыыны биэрэн, билиилэригэр улахан тургутууну ыыттылар.
4 түһүмэх «Куолулааһын» (ол эбэтэр дебат).«Глобализация кэмигэр төрөөбүт тылы билии, үөрэтии олохпор туһата» диэн тиэмэлээх аһаҕас кэпсэтии буолла. Бу түһүмэххэ СӨ Ыччат дьыалаларыгар уонна социальнай коммуникацияларга миниистирэ Степан Саргыдаев, СӨ Үөрэҕин уонна наукатын миниистирин солбуйааччы ВладимирТихонов кыттааччылары иһиттилэр, баҕа санааларын, сүбэлэрин биэрдилэр.
Уолаттар бу ыйыллыбыт кыһалҕа тула элбэх кэпсэтиини таһаардылар. Бииртэн биир араас санаалар, көрүүлэр, толкуйдар этилиннилэр, ол тула мөккүөр буолла. Түһүмэҕи Дьокуускайдааҕы 20-с, 26-с нүөмэрдээх орто оскуолалар историяҕа уонна обществознаниеҕа учуутала, «2018 сыл бастыҥ учуутала» өрөспүбүлүкэтээҕи куонкурус кыайыылааҕа Айаал Мохначевскай иилээн-саҕалаан ыытта. Түмүккэ омук быһыытынан тыыннаах хаалар суолбут ийэ тылбыт буоларын өйдөөн, өссө да элбэх үлэ ыытыллыахтааҕа, болҕомто ууруллуохтааҕа этилиннэ.
Бэһис түһүмэх «Айыы умсулҕана». Манна кыттааччыларга хоһоон саҕаланар икки устуруоката бэриллибитэ. Уолаттар 5 мүнүүтэ иһигэр тылларын имитэн, уустаан-ураннаан, литература формаларын тутуһан, санааларын суруйан бардылар. Түмүккэ доҕоонноохтук ааҕан иһитиннэрдилэр.
Бу биэс түһүмэхтэн хас биирдиитэ дириҥ суолталаах. Уол оҕону ис эйгэтин толору арыйарга, сайдыытын таһымын кэтээн көрөргө ананан ыытылынна. Кинилэр хас биирдии түһүмэххэ киэҥ өйдөрүн-санааларын, билиилэрин-көрүүлэрин, саҥаларын-иҥэлэрин көрдөрдүлэр.
Биир нэдиэлэ устата үлэбит түмүгүнэн «БАСХАН-2021» муҥутуур кыайыылааҕынан Арылхан Сыроватскай, Уус Алдан улууһун В.В. Алексеев аатынан Мүрү уолан гимназиятын Х кылааһын үөрэнээччитэ таҕыста;
I үрдэл кыайыылааҕа–Алексей Николаев,Үөһээ Бүлүүтээҕи М.А.Алексеев аатынан өрөспүүбүлүкэтээҕи интэринээт-лицей Х кылааһын үөрэнээччитэ;
II үрдэл кыайыылааҕа – Фаридум Алексеев, Үөһээ Бүлүүтээҕи М.А.Алексеев аатынан өрөспүүбүлүкэтээҕи интэринээт-лицей Х кылааһын үөрэнээччитэ;
III үрдэл кыайыылааҕа –Айсаар Николаев, Горнай улууһун Бэрдьигэстээх улуустааҕы гимназиятын 9 кылааһын үөрэнээччитэ.
Маны таһынан түһүмэхтэргэ үрдүк көрдөрүүнү ситиспит уолаттарга анал ааттар туттарылыннылар:
«Удьуор утумун салҕыыр БАСХАН» – Иван Колодезников, Уус Алдан улууһа, VIII кылаас;
«Сайдам санаа БАСХАНА» – Григорий Яковлев, Амма улууһа, Х кылаас;
«Өркөн өй БАСХАНА» –Виталий Баишев, Кэбээйи улууһа, VIII кылаас;
«Хомоҕой тыл БАСХАНА» –Ньургун Чаҕылысов, Чурапчы улууһа, Х кылаас;
«Ылыннарыылаах тыл БАСХАНА» –Алексей Сыромятников, Нам улууһа, Х кылаас.
Нэдиэлэ кэриҥэ «Басхан-2021» куонкуруспутун сыаналыыр дьүүллүүр сүбэҕэ ааттаах-суоллаах, биллэр-көстөр, убаастанар дьоннорбут уонна «Басхан» дьыалабыай оонньуу урукку сылларын кыайыылаахтара үлэлээтилэр.
Күүс-көмө, өйөбул буолбут дьоннорбутугар барыларыгар тэрийээччилэр ааттарыттан улахан махталбытын биллэрэбит. Ол курдук,СӨ Ыччат дьыалаларыгар уонна социальнай коммуникацияларга миниистирэ С.А.Саргыдаевка, СӨ Үөрэҕин уонна наукатын миниистирин солбуйааччы В.И. Тихоновка, «Юные Якутяне» өрөспүбүлүкэтээҕи тирэх киин салайааччыта В.А. Васильеваҕа, Үөһээ Бүлүү улууһун баһылыга В.С.Поскачиҥҥа, Үөһээ Бүлүү улууһун үөрэҕин салалтатын начаалынньыга С.О.Борбуевка, Үөһээ Бүлүүтээҕи «Хотун Бүлүү» ТРС үлэһиттэригэр, И.Н.Барахов аатынан Судаарыстыбаннас түмэлин научнай сотруднига, бырайыак ааптара Е.П.Семеноваҕа, Үөһээ Бүлүүтээҕи оҕо бибилэтиэкэтин кэлэктиибигэр, «Ил Түмэн» өрөспүүбүлүкэтээҕи парламент хаһыатын суруналыыһа А.М.Иевлеваҕа, Үөһээ Бүлүү улууһун аҕалар сэбиэттэрин бэрэссэдээтэлэ,Тамалакаан сынньалаҥ киинин дириэктэрэ А.В.Руфовка, Дьокуускайдааҕы 20-с, 26-с-оскуолалар учуутала А.Т. Мохначевскайга, Үөһээ Бүлүүтээҕи Д.С.Спиридонов аатынан орто оскуола саха тылын уонна литэрэтиирэтин учуутала М.С. Яковлеваҕа, Үөһээ Бүлүүтээҕи «Тускул» оҕо киинин дириэктэрэ М.И. Ивановаҕа, «Басхан» куонкурус урукку сыллардааҕы кыайыылаахтарыгар, улууспут инникитин элбэҕи эрэннэрэр ыччатыгар.
Бырайыак уол оҕо дириҥ өйдөбүллээх, киэҥ билиилээх, ырааҕы ырыҥалыыр киэҥ толкуйдаах буоларын ситиһэр, кини төрөөбүт дойдуга, ийэ сиргэ үтүө сыһыаҥҥа иитиллэр, уол оҕону, эр киһини өрө тутан, уопсастыбаҕа билиһиннэрэр, киэҥ эйгэҕэ таһаарар сыалын-соругун ситтэ, дьон-сэргэ болҕомтотун тарта. Уол оҕону иитиигэ көдьүүстээх ньыма буолуо диэн эрэнэбит. Өрөспүүбүлүкэҕэ иитии-сайыннарыы эйгэтигэр саҥалыы үлэни тэрийэр хайысхалаах «Эркээйи эргиирэ» бырагыраама ис хоһоонугар толору сөп түбэһэн, далааһыннаныа диэн баҕа санаалаахпыт.
САРГЫЛАНА ИЛЬИНА,
«БАСХАН» бырайыак ааптара,
сүрүн тэрийээччитэ,
Үөһээ Бүлүүтээҕи «Тускул»
оҕо киинин иһинэн үлэлиир «Сомоҕо»
оҕо түмсүүтүн методиһа
-
0
-
0
-
0
-
0
-
0
-
0
