Уопсайынан, ааспыт кэми анаарарга, бүгүҥҥү күн ситиһиитин эбэтэр уустук өрүттэрин болҕомтоҕо ылан, алтыһыннаран сэһэргиир ордук суолталаах. Маныаха сайдыы саҥа саҕахтарын арыйарга урукку кэм уопутун, оччотооҕу дьон дьоһун олоҕун кытта билсэн, аҕа көлүөнэ алгыһынан, сүбэтинэн салалыннахпытына, ордук бигэ туруктаах буолуохпут дии саныыбын.

Үтүө санаа үлэһит дьону түмэр

Бэйэм ыччат эйгэтигэр үлэлиир киһи буоларым быһыытынан, история чахчыларынан сирдэтинэр эрэ буолбакка, ол кэм туруу үлэһиттэрин, үтүө-мааны дьонун бэйэбэр ыкса тутан, чугастык алтыһар, бодоруһар идэлээхпит. Кинилэри ааттаан-суоллаан да тиийбэтэрбин, хайдах эрэ эйгэлэспитим, кэккэлэспитим баар буолар. Этэргэ дылы, үтүө санаа үлэһит дьону түмэр.

Тулабар оннук дьон элбэх. Ол эрэн дириҥ толкуйдаах, сэргэх этиилэрдээх тиийэн кэлэр, ардыгар буойан-мөҕөн эрийэн, бэйэтин санаатын этэр дьон аҕыйах. Кинилэр ортолоругар Наталья Петровна Карпова баар.

Аҕа көлүөнэ дьон мин бүгүҥҥү дьоруойбун билэр буолуохтаах. Кини оҕону уонна ыччаты иитии-үөрэтии ситимигэр, салайар уонна чинчийэр эйгэҕэ олус көхтөөхтүк уонна үтүө түмүктэрдээхтик билигин да үлэлии-хамныы, айа-тута сылдьар. 48 сыл ыстаастаах педагогическай үлэ бэтэрээнэ, СӨ Үөрэҕириитин үтүөлээх үлэһитэ. Педагогикаҕа наука хандьыдаата.

Наталья Петровна эдэр саас кэмнэриттэн ордук оскуолаҕа уонна СПТУ-га хомсомуол сэкирэтээринэн үлэлээбит сылларын олус истиҥник ахтар. Киһилии киһи буһан-хатан тахсарыгар, уопсастыбаҕа туһалаах, дойдутугар бэриниилээх иитиллэригэр оҕо түмсүүтэ, ыччат тэрилтэтэ улахан суолталааҕын чорботон бэлиэтиир. Маныаха уопсастыба өйө-санаата бигэ тирэхтээх буоларыгар, ыччат дьон сайдыы суолун тутуһарыгар ордук туохха болҕомто ууруохтааҕар уонна тыа сирэ, Сахабыт сирэ уйгулаах олохтоноругар бэйэтин санаатын этэригэр, бэлиэтээһиннэри оҥороругар көрдөһүөҕүҥ.

 Аныгы оҕону иитии тула

– Наталья Петровна, аныгы кэмҥэ дьон өйө-санаата, бэйэ икки ардыгар сыһыана уларыйда диибит. Ордук туохха болҕомто ууран, көннөрүнэр нааданый?

--Билигин улахан дьон: төрөппүтэр да, учууталлар да -- оҕо иннигэр-кэннигэр түһэн, барытын бэлэмнээн биэрэбит. Наһаа болҕомто ууран, киһибитин атаахтатан, ньирэмситэн кэбиһэбит. Дьиҥэр, оҕо бэйэтин кыһалҕатын бастаан бэйэтэ быһаара сатыахтаах. Биричиинэтин булан, быыс-хайаҕас көрдөөн. Аһыммыта, харыһыйбыта буолан, наар бэйэбит дьаһайарбыт үчүгэйгэ тиэрдибэт. Ол иһин оҕо суолталыы үөрэммэт. Туох барыта үлэттэн, сыраттан, кыһамньыттан тахсарын өйдөтүөх тустаахпыт. Оччоҕо эрэ дьонун сыаналыыр, харыһыйар санаа үөскүөхтээх. Аны туран, араас уустук да, өйдөммөт да түгэн үөскээтэҕинэ, аһаҕастык кэпсэтэр, санаа үллэстэр наада. Оҕо арыый атын да толкуйдаах буоллаҕына, ону болҕомтоҕо ылан, суолта биэрэн баран, дьэ, ол эрэ кэннэ наадалаах хайысхаҕа салайар ордук. Саамай суолталааҕа диэн, ханнык баҕарар уустук кэмҥэ оҕо «аттыбар эрэнэр дьонноохпун» диэн эрэх-турах сананыахтаах. Билигин үксүгэр оҕолор ситэр саастарыгар дьонум мөҕүөхтэрэ, өйдүө суохтара диэн арыллыбаттар. Оччотугар санаа тууйуллуута үөскүүр. Ол кутталлаах. Араас санааҕа, быһыыга тиэрдиэн сөп…

– Билигин да үөрэх, сайдыы эйгэтигэр сылдьар киһи туох санаалааххын: оҕо дьон ортотугар ханнык сыаннастар улам уостаары гыннылар?

– Доҕордоһуу, истиҥ сыһыан тиийбэт курдук. Оҕо оҕоҕо дьайар, сабыдыаллыыр кыаҕа улахан. Маныаха мөкү эрэ өттүгэр, күүлэй эрэ чааһыгар буолбакка, бэйэ-бэйэҕэ көмөлөсүһэр санаа иитиллиэхтээх. Холобур, туйгун үөрэнээччилэр олох атын таһымҥа сылдьар курдук тутталлар-хапталлар. Этэргэ дылы, ырыынак сыһыана (күрэстэһии, ордугурҕааһын) бу сааска эмиэ биллэр. Үрдүкү кылааска маннык түмүккэ тиийбэт инниттэн кэлэктиибинэн, кылааһынан араас тэрээһиннэр, сомоҕолуур сыаллаах үлэ араас көрүҥнэрэ тэриллиэхтээхтэр. Бу хайысхаҕа саамай суолталаах уонна көдьүүстээх ньыманан, биллэн турар, оҕо уопсастыбаннай түмсүүтэ буолар. Тэҥ саастыылаахтар эрэ буолбакка, араас кылаастар, үктэллэр бааллара өссө ордук. Оччотугар бэйэ-бэйэни көрсөн, ситэрсэн биэрэр кыах баар буолар. Сыал-сорук туруоран, биир үлэҕэ, дьыалаҕа сүрүннээтэххэ, ол кыһалҕа тула оҕолор ордук чугасыһаллар. Күннээҕи олоххо дириҥ толкуйга тиэрдэр, кыратык да кыһалҕаны биллэрэр түгэн суох буоллаҕына, кырдьаҕастарга-кыамматтарга көмөлөһөр, доруобуйатынан хааччахтаах оҕолорго болҕомто ууран кыттыһар, кырачааннары кытта бодьуустаһар наада. Дьэ, оччоҕо оҕолор тутум үрдүү түһэллэр. Онтон ити ньымабыт педагогикаҕа «эппиэтинэс» диэн таһымҥа таһаарар хардыы буолар.

– Кырдьык оннук! Аны туран аныгы кэм тэтимэ түргэн диибит. Оҕону, ыччаты хайдах дириҥ санааҕа, кэскилгэ салайабыт? Хайдах эрэ, барыта күннээҕинэн элэстэнэн иһэргэ дылы.

– Бастатан туран, оҕо күнүн-дьылын сатаан аттарыммат. Мэлдьи «бириэмэбит тиийбэт» диэн ааттыыллар. Хайдах оннук буолуой? Улдьаарыы, төлөпүөнү тутан олоруу, Интэриниэккэ хатаныы түмүгэ буоллаҕа дии. Ол оннугар хас биирдии оҕо интэриэһин, дьоҕурун таба тайанан, араас хайысханан дьарыгын тэрийиэхтээхпит. Куруук дьоһун толкуйга, санааҕа сылдьыахтаах. Атын эйгэҕэ, куһаҕан дьаллыкка бириэмэтэ тиийбэтин гына! Иккиһинэн, оскуолаҕа аҥаардастыы дьаһайан, ыйан, модьуйан тохтуохпутун наада. Күүһүнэн соҥнооһун тиэрдиэхтээх дириҥ санаабытыгар киллэрбэт. Киһи сүрэҕинэн-быарынан ылынар эрэ буоллаҕына, бэйэтиттэн эбэн-сабан, этэн-тыынан, айан-тутан барар оҥоһуулаах ээ. Ол оннугар бэйэлэрин санааларын этиттэрэн, сэргэх толкуйдарын истэн, ылынан, онно олоҕуран, тэрээһиннэри, бырайыактары тэрийиэххэ буоллаҕа. Бэрээдэги, болҕомтону тутар, биитэр дьайар наада буоллаҕына, атын оҕолор нөҥүө ону этиттэриэххэ, оҥотторуохха сөп. Оччоҕо оҕону тэйиппэккин, эрэлтэн тахсыбаккын.

– Оҕо өй-санаа өттүнэн ситиитигэр уопсастыба дьайар кыаҕа улахан. Оччотугар патриоттуу санаа, дойду туһугар бэриниилээх буолуу билиҥҥи кэмҥэ олоҕуран испэт төрүөтэ туохханый?

– Харчы сүрүн сыаннас кэккэтигэр киириититтэн дии саныыбын. Дьиҥэр, харчы диэн бэйэҕэ табыгастаах, сөптөөх усулуобуйаны хааччыйарга ньыма эрэ этэ буоллаҕа… Наар харчы аахсар кыһалҕатыгар сылдьан, үлэбит хаачыстыбатыгар болҕомто уурбат түгэннэрдээхпит. Аны чорбойбуту ордук санааһын, ордугурҕааһын сахалартан тэйбэт быһыы буолла. Ити кэмэлдьибит сомоҕолоһууга тахсарбытыгар улаханнык туорайдаһар. Дьон, норуот туһугар эппиэтинэһи ылбыт дьоммутугар буруй бөҕөнү ыйыыбыт. Бэйэбит эмиэ быһаарсыахтаах буоллахпыт дии. Ханныгын да иһин гражданскай уопсастыбаҕа олоробут. Бэйэбит хасыһан, тутатына көхтөөхтүк кыттыһан испэппит. Аҥаар кырыы куолулуурбутун эрэ билэбит. Ити гражданскай өй-санаа ситэ илигин көстүүтэ буолар. Онтон ити өйдөбүлү «эппиэтинэһи ылар кыахпыт» диэн быһаарыахха сөп. Чааһынай тус сыалы-соругу инники күөҥҥэ тутан, киэҥи анаарбаппытыттан, норуот дьылҕатыгар эппиэтинэһи кыайан ылбаппытыттан тахсар. Холобур быһыытынан биир түгэҥҥэ болҕойуохха. Быыбар кэмигэр салайааччы буоларга санаммыт хандьыдаат эппиэтинэһи ылар кыаҕын сыныйан, тургутан көрүөхтээхпит. Тас көстүүтүгэр, сурукка тиһиллибитигэр эрэ буолбакка. Ол эбэтэр урукку тус уопутун, ситиһиилэрин, кыайыыларын, онуоха дьон хардатын.

– Кэм-кэрдии уларыйдаҕын аайы оскуола, атын да сайдар эйгэ эмиэ онуоха сөп түбэһэн сайдан иһиэхтээх буоллаҕа дии. Дьэ, ол уларыйыыны хайдах ситиһэбит, туохтан саҕалыыбыт?

–Учуутал олоҕу кытта тэҥҥэ сайдарыгар, хас биирдиилэригэр туһаайыылаах үөрэҕи тэрийэригэр куорат услуобуйатыгар ноҕуруускатын аччатан, кылааска 20-25 буоларын ситиһиэхтээхпит. Ол инниттэн куоракка түөлбэ аайы оҕо саада, оскуола баар буолуохтаах. Маны таһынан хамнас аахсар инниттэн үрүт-үөһэ чаас былдьаһыыта уурайыахтаах. Учуутал, педагог киһи нэдиэлэҕэ 18 чаастаныахтаах диэн эрээри, хамнас кыратыттан 28-37-ҕэ диэри ылынабыт. Бу улахан эппиэтинэс уонна күүс-сэниэ эрэйиллэр үлэтэ ээ. Бииртэн-биир кылаас, бөлөх киирэн истэҕин аайы бу учуутал, педагог барахсан аатын да билбэт буолуор диэри сылайар, илистэр. Биирдиилээн иҥэн-тоҥон кэпсэтиэ, токкоолоһуо дуо? Дьиэтигэр тиийэн ас астыыр да кыаҕа суох буолар. Онон мин саныахпар, чаас элбээбэккэ эрэ, төлөнөр кээмэйэ улаатыахтаах. Аны туран уруккуттан оҕо түмсүүтүн хомсомуол салайан иилиир-саҕалыыр этэ буоллаҕа дии. Онон билиҥҥи кэмҥэ гражданскай өйү-санааны ыччакка сайыннарарга, патриоттуу толкуйу үөскэтэргэ оҕо уопсастыбаннай хамсааһынын бигэ туруктаан, судаарыстыбаттан лаппа күүскэ өйөөн, ыччат министиэристибэтин иһинэн хайысха курдук тутан сүрүннүүр ордук табыгастаах буолуо этэ. Маны таһынан учууталлар удьуор утумнарыгар, элбэх сыл үлэлээбит педагогтарга анал бэлиэни таһынан, туох эрэ чэпчэтиини оҥоруохха наада буолла быһыылаах. Холобур, СӨ Бочуоттаах гражданина буолар дьон биэнсийэтигэр бэриллэр эбии төлөбүр курдук. Оччоҕо биир өттүнэн үйэ-саас тухары үлэлээбит дьоҥҥо суолталаах буолуо этэ, иккис курдук, сэргэх дьон үөрэх-иитии эйгэтигэр сыстарыгар эбэтэр тулуйан үлэлэригэр төрүөт быһыытынан.

Чопчулаан эттэххэ

Наталья Карпова 1948 с. төрөөбүт. Кыра кылаастарга Мэҥэ Хаҥалас Наахаратыгар үөрэммит, кэлин Дьокуускайга көһөн киирэн, 2-с №-дээх оскуоланы бүтэрбит. «Оскуола – производство – ВУЗ» диэн ыҥырыыны тутуһан, Тулагы оскуолатыгар уонна СГУ-га икки сыл машинисткалаабыт. Салгыы манна университекка туттарсан, историко-филологическай факультекка үөрэнэн, история уонна обществоведение учууталын идэтин баһылаабыт. Биир сыл Хакасияҕа баран үлэлээбит. Онтон дойдутугар төннөн кэлэн, Мэҥэ Хаҥалас улууһун Бүтэйдээҕэр, Төхтүрүгэр учууталлаабыт, Төҥүлүтээҕи СПТУ-га устудьуоннар хомсомуол тэрилтэлэрин салайбыт.

Бастыҥ көрдөрүүлээх эдэр исписэлииһи 1987 с. куоракка ыҥыран, учууталлар идэлэрин үрдэтэр институкка бастаан иитии кэбиниэтин мэтэдьииһинэн үлэлэтэллэр, онтон сэбиэдиссэйинэн аныыллар. Туруоруммут сыалын ситиһэр, түргэн туттуулаах, дьаһаллаах киһини институкка өр олордубаттар. 1995 с.Үөрэх министиэристибэтигэр иитии отделыгар начаалынньыгынан ыҥыраллар. Наталья Петровна, үлэҕэ уопуттаах киһи, бүтүн өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн оҕо, ыччат сайдар эйгэтин олохтуурга дьоһуннаахтык кыттыспытынан барар. Төрүт омуктар оскуолаларын саҥардан сайыннарыы кэнсиэпсийэтэ тигинэччи олоххо киирэр кэмэ буолан, сонун дьаһаллар, сэргэх тэрээһиннэр биир-биир күөрэйэн испиттэр. Ордук «Эркээйи» бырагыраама олоххо ыпсыытыгар, «Азия оҕолоро» норуоттар икки ардыларынааҕы спортивнай оонньууларын култуурунай чааһын бэлэмнээһиҥҥэ кинилэр отделлара улахан эппиэтиһи сүгэн, аһыыры-утуйары умнан, бэрт түбүктээх кэмнэр ааспыттарын ахтар.

Бу тухары быыстала суох улуустарга, оскуолаларга командировкаҕа сылдьар буолан балайда практическай матырыйаалы мунньуммут, билбитин-көрбүтүн кумааҕыга тиһэн испит. Салгыы 1999 с.ис хоһоонноох үлэни ыытар баҕаттан Төрүт омуктар оскуолаларын чинчийэр институтка научнай сотруднигынан киирэр. Аҕыйах сылынан педагогическай наука доктора, профессор А.Д. Николаева салалтатынан кандидатскай үлэтин көмүскүүр. Билигин Дьокуускай куорат оҕо айымньытын дыбарыаһыгар эбии үөрэхтээһин педагогунан, музей мэтэдьииһинэн үлэлии сылдьар.

Геннадий Охлопков,

СӨ Оҕолорун

уопсастыбаннай холбоһуктарын сойууһун

бэрэссэдээтэлэ,

РФ Суруналыыстарынсойууһун чилиэнэ.