Санаттахха, 2021 сыл муус устар 30 күнүгэр СӨ Ил Дархана Айсен Николаев Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт сокуонугар көннөрүүлэри уонна эбиилэри киллэрэр конституционнай сокуон барылын оҥорон, Ил Түмэн көрүүтүгэр киллэрбитэ.

Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлэ Петр Гоголев Төрүт сокуон “тыыннаах” докумуон буоларын уонна кэм ирдэбилинэн, уларыйыан сөптөөҕүн бэлиэтээтэ.

Билигин Ил Түмэн көҕүлээһининэн өрөспүүбүлүкэҕэ конституционнай сокуон барылын уопсастыбаннай дьүүллэһиитэ бара турар. Докумуон муус устар 30 күнүгэр парламент официальнай саайтыгар тахсыбыта. Оттон ыам ыйын 7 күнүттэн дьүүллэһиитэ саҕаламмыта. Билиҥҥитэ муниципальнай тэриллиилэртэн элбэх этии оҥоһуллан киирэ турар. Онуоха ыам ыйын 21 күнүгэр видео-кэмпириэнсийэ көрүҥүнэн Ил Түмэҥҥэ аһаҕас истиилэр буолуохтаахтар. Онно Петр Гоголев Уопсастыбаннай-консультативнай сүбэ чилиэттэрин көхтөөхтүк кытталларыгар ыҥырда.

Мунньах сүрүн иһитиннэриитин СӨ Ил Дарханын уонна Бырабыыталыстыбатын дьаһалтатын салайааччы Афанасий Владимиров оҥордо. Кини 2020 сыл кулун тутар 14 күнүгэр “Арассыыйа Федерациятыгар аһаҕас былаас тэрээһинин уонна үлэтин хонтуруолун тупсарыы туһунан” федеральнай конституционнай сокуоҥҥа көннөрүүлэр киирбиттэрин эттэ. Инньэ гынан, өрөспүүбүлүкэ Төрүт сокуонун уларытарга күһэйбит. Онон ситэриилээх былаас үрдүкү уорганнарын систиэмэтин уонна судаарыстыбаннай былаас сокуону оҥорор (быыбарданар) уорганын иһинэн конституционнай сүбэлэри тэрийии боломуочуйаларын олоххо киллэрии туһунан балаһыанньалар уларыйар буолбуттар.

Афанасий Владимиров конституционнай сокуон барыла норуот дьокутааттарын, СӨ Уопсастыбаннай палаататын уонна идэлээх сойуустарын федерациятын чилиэттэрин бары этиилэрин учуоттаан туран оҥоһуллубутун бэлиэтээтэ. Ону сэргэ хас биирдии көннөрүүнү сиһилии быһааран биэрдэ.

СӨ Конституционнай суутун урукку судьуйата, Конституционнай суут научнай-консультационнай сүбэтин бэрэссэдээтэлэ, юридическай билим дуоктара, бэрэпиэссэр Дмитрий Миронов сокуон барылын уратыларын уонна туох соруктары туруорарын билиһиннэрдэ:

– Конституционнай сокуон барыла кэккэ соруктары туруорар, ол иһигэр РФ Төрүт сокуонун сүрүн балаһыанньаларын СӨ Төрүт сокуонугар көһөрөр. Бастатан туран, социальнай хайысхата майгыннаһар өрүттэнэр. Иккиһинэн, судаарыстыбаннай былаас үрдүкү уоргана туох уратылааҕын чопчулуур. Үсүһүнэн, РФ Төрүт сокуона уонна федеральнай сокуоннар тутуһаллалларыгар тустаах усулуобуйаны олохтуур. Төрдүһүнэн, былаас саҥа систиэмэлэрин, ол иһигэр аһаҕас былааһы тэрийии сүрүн өйдөбүллэрин биэрэр, – диэн бэлиэтээтэ.

Кини Саха Өрөспүүбүлүкэтин Конституционнай суутун суох оҥорууну уопсастыбаҕа биир тэҥник ылымматтарын эттэ. “Сорохтор субъект бэйэтин иһигэр конституционнай былаас уорганнарын тэрийэр быраабын сүтэрэр диэн сыаналыыллар. Ол гынан баран, Конституционнай суут оннугар Конституционнай сүбэ тэрилиннэҕинэ, сокуону оҥорор уонна ситэриилээх былаас бииргэ үлэлэһэллэригэр ордук туһалаах буолуо”, – диэн эспиэр санаатын үллэһиннэ.

Сүбэ чилиэттэрэ Макар Яковлев, Егор Ларионов, Евгения Михайлова, Вячеслав Александров сокуон барылын ылыллар болдьоҕор, сүрүн өйдөбүллэригэр, СӨ Бырабыыталыстыбатыгар толорор былаас үрдүкү уорганын статуһун иҥэриигэ, өрөспүүбүлүкэ социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытыгар, о.д.а. сыһыаннаах боппуруостары көтөхтүлэр.

Ил Түмэн I Ыҥырыылаах Мунньаҕын Өрөспүүбүлүкэ палаататын бэрэссэдээтэлэ Егор Ларионов конституционнай сокуон барыла үрдүк таһымнаахтык оҥоһуллубутун бэлиэтээтэ. Кини Ил Дархан көҕүлээһинин өйүүрүн биллэрдэ. Ол гынан баран, үөрэх тэрилтэлэригэр оҕолор көмүскэллээх буолууларын хааччыйар саҥа конституционнай нуорманы оҥорон бигэргэтиэххэ диэн этиини киллэрдэ. 

Өрөспүүбүлүкэ II Ыҥырыылаах Мунньаҕын дьокутаата, 2003-2010 сылларга доруобуйа харыстабылын миниистиринэн үлэлээбит Вячеслав Александров СӨ Төрүт сокуонугар хаачыстыбалаах мэдиссиинэ өҥөлөрүнэн хааччыйыы эппиэтинэһэ былаас уорганнарыгар сүктэриллэрин туһунан чопчу этиллэр буолбутун биһирээтэ.

– Эрэгийиэннээҕи сокуоҥҥа доруобуйа харыстабылын тэрилтэлэрин оннунан хаалларыы боппуруоһа киириэхтээх. Оччоҕо сарбыйыы (оптимизация) барар да буоллаҕына, гражданнар бырааптара көмүскэллээх буолар. Төрүт сокуон саҥа эрэдээксийэтигэр былаас уорганнара доруобуйа иһин эппиэтинэһи сүгэллэрэ этиллэр. Онон былаас уорганнара нэһилиэнньэ чөл олоҕу тутуһарыгар бары усулуобуйалары тэрийиэхтээхтэр. Бу идиэйэ доруобуйа харыстабылын саҥа сокуонугар көстүөхтээх. СӨ Ил Дархана уон сыллаах доруобуйа сылын биллэрбитин өйүүбүн. Билигин кардиологическай уонна онкологическай диспансердар тутуулара олох кэмигэр бара тураллар, – диэн Вячеслав Александров санаатын үллэһиннэ.

Мунньах кэмигэр улахан мөккүөрү СӨ Конституционнай суутун суох оҥоруу уонна Конституционнай сүбэ нуормаларын балаһыанньалара таһаарда. Ол гынан баран, Уопсастыбаннай-консультативнай сүбэ чилиэттэрэ балаһыанньалары өйөөтүлэр. Маныаха Конституционнай сүбэ статуһугар, боломуочуйаларыгар, үлэтигэр сыһыаннаах тус туһунан ис хоһоонноох санаалары эттилэр.

Холобур, Егор Ларионов СӨ Конституционнай сүбэтин сүрүн өйдөбүлүн быһаарар саҥа 67.1 ыстатыйаны өйүүрүн биллэрдэ. Кини өйдөбүлү Төрүт сокуон судаарыстыбаннай былаас уорганнарын систиэмэтин туһунан ыстатыйатыгар киллэрэргэ уонна СӨ Конституционнай суутун суох оҥорууну 2023 сыл тохсунньу 1 күнүгэр диэри уһатарга этии киллэрдэ.

ХИФУ “Холуобунай быраапка уонна бырасыаска” кафедратын бэрэпиэссэрэ Макар Яковлев төттөрү санааны эттэ. “Өскөтүн СӨ Конституционнай сүбэтэ судаарыстыбаннай былаас уорганнарын састаабыгар киирдэҕинэ, сокуонунан кини чилиэттэригэр сааһынан, о.д.а. хааччахтар үөскүөхтэрэ”, – диэн сиэрдээхтик бэлиэтээтэ. Ол иһин кини СӨ Конституционнай сүбэтэ уопсастыбаннай төрүккэ олоҕуран үлэлиэхтээҕин уонна састааба 15 киһиэхэ диэри элбиэхтээҕин эттэ. Макар Яковлев саҥа уорган састаабыгар политологтар, бөлүһүөктэр, юристар, биллэр уопсастыбаннай диэйэтэллэр, өрөспүүбүлүкэ урукку аксакал-салайааччылара киириэхтэрин сөбүн туһунан санаатын үллэһиннэ. “Төрүт сокуон, бастатан туран, бэлитиичэскэй докумуон”, – диэн түмүк оҥордо.

ХИФУ бэрэсидьиэнэ Евгения Михайлова конституционнай сокуон барылын өйүүрүн биллэрдэ уонна саҥа тэриллиэхтээх Конституционнай сүбэҕэ конституционнай хонтуруоллуур уорган статуһун биэрэргэ этии көтөхтө. Оччоҕо мөккүөрдээх түгэннэргэ саҥа уорган кимтэн да тутулуга суох конституционнай балаһыанньалары быһаарар кыахтаныаҕа диэтэ.

Мунньах түмүгүнэн Уопсастыбаннай-консультативнай сүбэ бары чилиэттэрэ Ил Дархан көҕүлээбит конституционнай сокуонун барылын бары этиилэри учуоттаан туран өйөөтүлэр уонна тустаах эрэкэмэндээссийэлэри ылыннылар. Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлэ Петр Гоголев эспиэрдэргэ көдьүүстээх үлэлэрин иһин махтанна. Дьүүллэһии түмүгүнэн конституционнай сокуон барылын аһаҕас истиилэргэ киллэрэр туһунан быһаарыныы ылылынна. Маны таһынан Петр Васильевич докумуон Ил Түмэн XXVII пленарнай мунньаҕын бэбиэскэтигэр киирбитин иһитиннэрдэ. Онон ыам ыйын 26-27 күннэригэр бүтэһиктээх быһаарыныылар ылыллалларын күүтэбит.