Сэбиэскэй Сойуус бу сэрииттэн экэниэмикэтигэр уонна норуотун хаһаайыстыбатыгар иэдээннээх урусхалланыылаах охсууну сүкпүтэ, ол оннугар бойобуой бэлэминэн, сэбилэниитинэн, аармыйатын эр санаатын күүрээнинэн кимиэхэ да тэҥэ суох буола күүһүрэн-уоҕуран, тыыллан-хабыллан тахсыбыта.

Сэрии кэннинээҕи 10-15 сылга дойду урусхалламмыт экэниэмикэтин сүнньүнэн оһоруммута. 1945 сыллаахха хайыы-үйэ атомнай сэрии сэптээх АХШ араастаан сантаастааһынын тулуйан, 1949 сыллаахха бэйэтэ итинник сэрии сэптэммитэ. Аҥаардастыы киэптээһин тохтотуллубута, биир муостаҕа тэҥҥэ туран кэпсэтэр кыах үөскээбитэ. Салгыы водороднай, дьаадырынай буомбалар айыллыбыттара. Сэбиэскэй Сойууска наука муҥутуурдук сайдан, куосумаһы баһылааһыҥҥа инники күөҥҥэ тахсыы бэлиэтэммитэ.

Сэриигэ кыайбыт бүттүүн өрө күүрэн, кыайыынан чиэстээхтик киэн туттуу, күүстээх ботуруйуоттуу тыын, бэйэ дойдутугар бэриниилээх буолуу сэбиэскэй норуокка өссө да уһун сылларга тыыннаах этэ уонна хайдах да кэмнэргэ туллаҥныа суох майгылааҕа. Дьиҥэр, норуот олоҕо ырааҕынан чэпчэкитэ суоҕа: куораттарга хомунаалынай хосторунан, бөһүөлэктэргэ – бараактарынан, тыа сиригэр ыыспаларынан уонна итиннэ сөп түбэһэр олох-дьаһах хааччыллыылаах эйгэнэн олоруу баһылыыра. Ити «нэһилиэстибэ» тобоҕо билигин даҕаны букатыннаахтык күрдьүллэ илигэ, биһиги урукку уонна билиҥҥи олохпут туһунан араас санааны үөскэтиэн сөп.

Сэриигэ быһаччы кыттыбыт көлүөнэ судаарыстыбаттан бэйэтигэр тугу да эрэйэр кыаҕа суоҕа. Тыыннаах ордубутунан дьоллоох курдуга. Судаарыстыба даҕаны кинини «атаахтатар» кыаҕа да, баҕата да суоҕа. Сэрии кыттыылааҕа, кини чөл туруктаах буоллун, инбэлиит буоллун, бэйэтин харытын күүһүгэр эрэ эрэнэрэ, дьиэ кэргэнин иитэр туһугар умса-төннө түһэрэ. Олох кырдьыгын туоһуга ылар буоллахха, сэрии бүппүтэ 20 сыл ааспытын эрэ кэннэ, дойду салалтата «сэриини кыайбыт саллааттаах, норуоттаах этим» диэн санаата иэҕиллэн, Кыайыы күнэ судаарыстыба таһымыгар бэлиэтэнэр буолбута. Ааспыт үйэ 70-с сылларыттан эрэ сэрии кыттыылаахтара анаан-минээн көрсүһэр, кинилэргэ анаан араас тэрээһиннэри тэрийтэлиир үгэстэр олохтоммуттара.

Сэрии ыардарын, суодалын  кытта быһаччы ситимнээх: аччыктааһын, хоргуйуу, ыалдьыы, тулаайах хаалыы, ыарахан үлэни толоруу, оонньоммотох оҕо саас, үөрэхтэн матыы, олох төлкөтө түөрэ эргийиитэ, өлүү-сүтүү – барыта сэрии сылларын оҕолорун үрдүнэн ааспыта.

Сэбиэскэй Сойуус нэһилиэнньигэ аныгы Арассыыйаҕа «Сэрии сылларын оҕолоро» диэн боппуруос эрдэлээн дуу, хойутаан дуу булгуччу туруохтааҕа. Сэриигэ нэһилиэнньэ бүттүүнэ эмсэҕэлиирэ – мөккүһүллүбэт дьыала. Оттон ханнык баҕарар көһүтүллүбэтэх ыксаллаах ыарахан быһыыга-майгыга, көмүс­кэлэ суох оҕо уонна кырдьаҕас аан бастакынан эмсэҕэлиирэ эмиэ үчүгэйдик биллэр суол.

Сэрии ыардарын, суодалын  кытта быһаччы ситимнээх: аччыктааһын, хоргуйуу, ыалдьыы, тулаайах хаалыы, ыарахан үлэни толоруу, оонньоммотох оҕо саас, үөрэхтэн матыы, олох төлкөтө түөрэ эргийиитэ, өлүү-сүтүү – барыта сэрии сылларын оҕолорун үрдүнэн ааспыта. Кинилэр кырдьар саастарыгар судаарыстыбаттан өйөбүлү эрэйэллэрэ, ама, сыыһалаах дэниэ дуо?

 Ол үрдүнэн бу боппуруос бүгүҥҥү Арассыыйаҕа тиһэҕэр диэри ситэ быһа­арылла илик. РФ Думата анал сокуона суох олорор. Дойду үрдүкү салалтатын бу боппуруоска ыйааһыннаах тыла-өһө иһиллибэт. Сэрии сылларын оҕото – күн бүгүн бу 75 – 90 саастаах кырдьаҕас.

Иннокентий Давыдович Васильев, «Сэрии сылларын оҕолоро» Бүтүн Арас­сыыйатааҕы уопсастыбаннай тэрилтэ Саха сиринээҕи салаатын бэрэссэдээтэлэ, бэһис ыҥырыылаах Ил Түмэн дьокутаата, РФКП Ил Түмэҥҥэ фракциятын чилиэнэ:

— 2018 сылга «Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии сылларын оҕолорун социальнай өйөөһүн дьаһалларын туһунан» сокуон ылыллыбыта. Ый аайы 1000 солк. кээмэйдээх харчынан төлөбүрү олохтооһун туһунан этэ. 1936 сыллааҕы төрүөхтэртэн саҕалаан, 1945 сыл балаҕан ыйын 3 күнүнээҕи төрүөхтэри киллэрэн туран диэн этиллэр этэ. Ол кэлин 1945 сылы барытын хабар гына көннөһүллүбүтэ. Өрөспүүбүлүкэ оччотооҕу Баһылыга Егор Борисов көҕүлээһининэн, «1941-1945 сс. Аҕа дойду Улуу сэриитигэр төрөппүттэриттэн биирдэстэрин сүтэрбит кыраасданнарга социальнай өйөбүл дьаһалларын туһунан» сокуон ылыллыбыта. Биһиги, хомунньуустар Ил Түмэҥҥэ фракциялара, маны сыыһанан аахпыппыт. Ким эрэ аҕата сэрииттэн дойдутугар эргиллэн кэлэн баран, ылбыт баастарыттан тэмтэрийэн өлөн хаалыа. Оччотугар кини кыргыс толоонугар хаалбатаҕынан, бу сокуоҥҥа хапсыбат буолан тахсар. 2018 сыллааҕы сокуонунан, сэрии сылларын оҕолоро бары тэҥ уонна чуолкай анал туруктаммыттара (ыстаатыстаммыттара).

Бэдэрээлинэй сокуонунан, киһиэхэ социальнай чэпчэтии биир эрэ көрүҥэ олохтонор: тыыл бэтэрээнэ, үлэ бэтэрээнэ, сэрии сылын оҕото – мантан хайатын талара киһи бэйэтин көҥүлэ. Кыайыы 75 сылынан, СӨ Ил Дарханын Ыйааҕынан, сэрии кыттыылаахтарыгар уонна инбэлииттэригэр 100 тыһ. солк.,  сэрии сылларын оҕолоругар – 3 тыһ. солк. уонна Ленинград былакаадатын кыттыылаахтарыгар – 4,9 тыһ. солк. олохтоммута.

Бу көлүөнэ эрэйи-муҥу оҕо саастарыттан билбит, көрсүбүт дьон буолар. Оҕо саастарын сэрии хабыр хаһыҥа ханнык да харыстала суох хагдарыппыта. Сэрии кэннинээҕи урусхалланыыны оһорунуу күүрээннээх үлэ сылларын кинилэр сүрүннээн сүкпүттэрэ. Мөлтүүр-ахсыыр саастарыгар судаарыстыба тутула ыһыллан, сир-халлаан икки ардыгар быраҕыллан хаалбыттар – кинилэр. Олохторун устатын тухары кылахтаһан мунньуммут уурунууларын сыыһыттан көрдөрөн туран ытыс соттубуттара. Хаан уруу судаарыстыбалара араастаан кыччатан ааҕан, быыкаа биэнсийэ сыыһын быраҕан биэрбитэ. Билигин кинилэр умнаһыттыйыы таһымыгар «бигэтик» сылдьар, дойду саамай дьадаҥы уонна атаҕастаммыт-баттаммыт араҥата буолар.

Бу сокуону ылынаммыт биһиги баара-суоҕа кинилэргэ улахан төлүүр иэстээхпитин мүлүрүтэ сатыыбыт. Буруйбутун билинэбит, бу сокуонунан кинилэр олохторун чэпчэтэр кыаҕа суохпутун.

«Сэрии сылларын оҕолоро» уопсастыбаннай тэрилтэ РФКП көҕүлээһининэн тэриллибитэ уонна бу сокуон олоххо киириитин уһуннук дьирээлэһэн туруорсан ситиспитэ. Бу сокуон салгыы сайыннарыллыыта, туһааннаахтарга үчүгэй өрүттээх буолара өрүүтүн биһиги болҕомтобут үөһүгэр туруоҕа.

Тыа сирэ төһө оҕустарда?

Иннокентий Васильев тыа сиригэр олорор, үлэлиир урбаанньыт. Атыы-тутуу, эргиэн-урбаан, оҥорон таһаарыы, тыа хаһаайыстыбатын эйгэлэрэ бүттүүнэ, бу өттүнэн ыллахха, бэйэлэригэр эрэ сыһыаннаах уустуктардаахтара, ону кытта киһи сөҕүөх курдук, барыстаах өрүттэрдээхтэрэ баар суол.

— Хамсык ыарыы харантыынынан сибээстээн, бэйэ дьарыктаах 10 киһиттэн дьыалата хайдаҕын ыйыттахха, 8 киһи ночоокко тэбиллибитин туһунан этэр, - диир Иннокентий Давыдович. – Ити түмүгэр, тыа сиригэр онто да суох кэмчи үлэ миэстэтэ өссө аҕыйаан биэрэр, ордук тутуу ыыра күүскэ оҕустарда. Бу эйгэҕэ уһун сылларга олохсуйан кэлбит мигирээннэргэ суоттаныы омсолоох өрүтэ хаһан эмэ көстүөхтээҕэ дьэҥкэ этэ.

Тыа сиригэр сүөһүлээх-астаах, оттуур сирдээх буоларыҥ, күннээҕи олоҕуҥ-дьаһаҕыҥ бигэ мэктиэтэ буолар үгэһэ уурайбат эбит. Ким да манан байан-тайан, улахан дохуоттанан барбат. Бу гынан баран, күннээҕи аһыыр аһыҥ (куһаҕана суох ас диэххэ наада) мэктиэтэ баар. Ааспыт былдьаһыктаах 90-с сылларга да итинник хартыына баара, бүгүн да ол хатыланар.

Сахаҕа сиртэн куотуу, үөс сиргэ талаһыы барбыта ыраатта. Ас-үөл суолтата мэлдьитин инники күөҥҥэ туруоҕа. Доруобай ас суолтата аан дойду үрдүнэн бастакы уочарат турар. Биһиэхэ сир боппуруоһа бэрээдэктэниэн наада. Бу боппуруос бас билиигэ тиийэн иҥнэн хаалар. Сири ким да төрөппөтөҕө. Сири оҥорон, дьиҥнээх аналынан туһаҕа таһаарар эрэ киһи бас билиэхтээх. Сиргэ анаан туһунан сокуон оҥоһуллуон наада.

Омук дойдуларыгар дьоҥҥо өйөбүл, чэпчэтии оҥороллорун туһунан суруллар. Харантыын саҕаланарыгар биһиэхэ эмиэ сэниэлээх өйөбүлү оҥоруу туһунан киэҥ кэпсэтии тэриллибитэ. Нолуокка чэпчэтиини олохтуур, кирэдьииттиир туһунан, о.д.а. хайысхаларга. Билиҥҥитэ тус бэйэм ханнык эрэ өйөбүл туһунан кимтэн да истэ иликпин. Урбаанньыттар бу харантыынтан күүстээх охсууну ылбыттарыгар саарбахтааһын баар буолуон табыллыбат. Дохуотуҥ суох эбэтэр кыра буолла да, баантан кирэдьиити ылар кыаҕыҥ суох. Төттөрүтүн нолуок көрүҥэ элбээн биэрэр, ол эмиэ охсоро биллэр суол.

Бэдэрээлинэй сокуонунан, киһиэхэ социальнай чэпчэтии биир эрэ көрүҥэ олохтонор: тыыл бэтэрээнэ, үлэ бэтэрээнэ, сэрии сылын оҕото – мантан хайатын талара киһи бэйэтин көҥүлэ.

Ааспыт сылга өрөспүүбүлүкэ доруо­буйаҕа харыстабылын эйгэтигэр саамай улахан оптимизациялааһын, ол эбэтэр каадыры сарбыйыы Сунтаар улууһугар ыытыллыбыта. Улууска бу кэлин коронавирус дьаҥын түбэлтэтэ элбээн иһэр. Дэлэҕэ, улуус дьаһалтата «удаленканан» үлэлээһин ньыматыгар көһүө дуо? Уопсайынан, өрөспүүбүлүкэ тыатын сирин улуустарыгар доруобуйа тэрилтэлэрин оптимизациялааһын диэн ким уонна туох сыалынан ыытар бэлиитикэтэ буоларый? Бу территорияны ордук-хоһу дьонтон ыраастаан, кураанахтаан биэрии бэлиитикэтэ дуо? Дьокуускайга төһө баҕарар ахсааннаах аарыма килииньикэлэри да тут, тыа сирин дьоно киин куоракка кыайан тиийэн кэлбэккэ быстыахтара.

Бу харантыын өссө уһаатаҕына, экэниэмикэ сууллуута тахсыан сөп. Чугастааҕы биир-икки сылга «АЛРОСА»-ҕа эрэнэр кыаллыбат буолла быһыылаах. Ньиэп уонна гаас ырыынактара эмиэ ыарахан балаһыанньалаахтар. Бары сайдыылаах дойдулар бүддьүөттэрин дьоҕус уонна орто биисинэстэн сүрүннээн толорунар аатыраллар. Арай биһиги эрэ, үгэс буолбут үөрүйэхпитинэн, булгуччу сүүнэ улахан олгуйтан аһыырга суоттанабыт. Ол куһаҕана суох этэ, өскөтө онтуҥ бастайааннай толору үллэн-баллан турара эбитэ буоллар.