Ааспыт сылтан «Саха ынаҕа» удьуору ууһатар хаһыанай тэрилтэ тэриллэн үлэлиир. Бу сыл бэс ыйын 22 күнүгэр РФ Тыа хаһаайыстыбатыгар министиэристибэтин бирикээһинэн, тэрилтэ судаарыстыбаннай племенной эрэгиистиргэ эрэгистирээссийэлээһини ааспыт. Бу тэрилтэҕэ үлэлиир билэр дьонум эрэгистирээссийэ күнүгэр уонна ыйыгар болҕомтобун уурарбар сүбэлииллэр: «Бэс ыйын 22 күнэ» диэн дьэрэлийэ сылдьар! Оттон бу ый ити күнүгэр, саха итэҕэлинэн, Үрдүк Айыыларбыт буор сиргэ намтыы быһыытыйан, муҥутуур чугаһаан биэрэллэр. Кырдьыга да, быалаах-туһахтаах курдук буолан тахсыбыт.

  Манна диэн эттэххэ, ынах сүөһүбүт Айыыһытын иннигэр бэйэбит улуу буруйдаахпытын билиниэх тустаахпыт. Саха омугар анаабыт күндүттэн күндү, сыаната биллибэт баайын, бэйэтин кэмигэр, тук курдук туран биэрэн, таҥнаран турабыт. Маны тыл ысталыгар кураанахха этиллэр буолбатах, суруналыыс быһыытынан, саха ынаҕа бүттүүнэ тоҕо уонна хайдах садаҕалааһыҥҥа түбэспит устуоруйатын, удумурдаан да буоллар, син билбэһэхтэбин.

        Билбэт дьоҥҥо анаан этэр буоллахха, ааспыт үйэ 50-с сылларыгар сүнньүнэн «кыайыылаахтык кыргыллан» бүппүт саха ынаҕын дуона суох тобоҕо, таастаах Дьааҥы үрэхтэрин бастарынан, Саккырыыр эбээннэригэр саһан, кинилэргэ сүөһү буолан мааныланан, тыыннаах ордон турар. Ааспыт 90-с сыллар бүтүүлэрин диэки, уһуну-киэҥи өйдүүр дьон көҕүлээһининэн, саха сүөһүтэ Куорунай улууһугар аҕалыллыбыта. Бэрэсидьиэн В.А. Штыров дьаһалынан, 2004 сыллаахха саха ынаҕын удьуорун ууһатыынан дьарыгырар «Бытантай» уонна «Тускул» питомниктар тэриллэннэр үлэлээн барбыттара. Бу олох кэлин «Тускул» «Сахаагроплем» диэн судаарыстыбаннай бүддьүөт тэрилтэтин «сарайын анныгар» 2-3 сыл курдук кыбылла сылдьыбыттаах.

     -- 2020 сыл тохсунньу 1 күнүнээҕи туругунан, уопсай төбөбүт ахсаана -- 2021, ынаҕа – 840. Бу сыл бастакы аҥаарыгар төрүөҕү ылыы 79,4%-ҥа тэҥнэстэ. Сыл түмүгүнэн 85% буолуоҕа, -- диэн кэпсиир «Саха ынаҕа» хаһыанай тэрилтэ салайааччыта Александр Артемьев. -- Биллэрин курдук, төрүүр-ууһуур ынаҕын муҥутуур кыра ахсаана 1000 төбөттөн итэҕэһэ суох буолуохтаах. Оттон ол баара эрэ симэлийэр туругуттан тахсарыгар бастакы хардыыта, ол эбэтэр саамай намыһах үктэлэ буолар. Салгыы төрүүр-ууһуур сүөһүбүт ахсаанын 5000-ҕа таһаарар сорук туруоҕа. 1000 да, 5000 да кирбиилэри ситиһии сүрдээх уустук сорук буолар. Этэргэ дылы, хаһан баҕарар алдьатар, ыһар-тоҕор дөбөҥ, оттон ону чөлүгэр түһэрэр, өссө тупсарар быдан ыарахан уонна уустук буолар.

Салайааччы киһи кэпсээнин быһа түһэн этэр буоллахха, сүөһү уопсай ахсааныгар да, төрүүр-ууһуур ынаҕар даҕаны эбиллии баар буолбут. Урукку өттүгэр судаарыстыбаннай питомник анал туругун сүгэн, уһун сылларга үлэлээн кэлбит кэмигэр төрүүр-ууһуур ынаҕын ахсаана 600, уопсай төбөтүн ахсаана 1,5 тыһ. иһинэн тутуллан турбуттара. Ол эрэн, сүөһү ахсаана эбиллиитигэр атын «Бытантай» питомник саҥа хаһыанай тэрилтэ аннынан киирбитэ сабыдыаллаабыт буолуон сөп. Бу соторутааҕыта Александр Еремеевич исписэлиистэриниин Ньурба улууһунан уонна Мииринэй Сүлдьүкээринэн сылдьан кэллэ.

-- Ньурба улууһун дьаһалтатын салалтатын ыҥырыытынан, Ил Түмэн бүддьүөккэ, нолуокка, приватизацияҕа сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Юрий Николаев көҕүлээһининэн, Акана нэһилиэгин Чкаловтааҕы учаастагын кытта билистибит. Урут «Марха» сопхуос үлэлиир кэмигэр 500 ынах сүөһү, 200 ыанньык тутуллан турбут улахан учаастак эбит. Сирэ-уота дэлэгэйэ – олох ыра санаа дойдута. Акана нэһилиэгэр киирэр бу учаастак, бэйэтэ ойдом бүгэн олорорунан, саха ынаҕын бэйэтин эрэ тутарга бэрт табыгастаах усулуобуйалаах. Бүтэйэ эргэрэн бүппүт, саҥаны эрэ туттахха табыллар. Акана нэһилиэгин баһылыга Ефрем Семенов учаастакка саха ынаҕын тутарга нэһилиэнньэ улахан баҕалааҕын туһунан этэр. Хотон тутуутун бырайыага бэйэлэригэр баар эбит. Үлэлииргэ баҕалаахтар бааллар, кинилэри олордорго дьиэ-уот да көстүөн сөп эбит. Улуус дьаһалтата (баһылык А.М. Иннокентьев), туһааннаах устуруктууралара мунньахтааннар, сүөһү хотонун тутуутун бырайыагын түргэтэтии, каадыры сүүмэрдээһиҥҥэ үлэни ыытыы, тыа хаһаайыстыбатын аналлаах сирин «Саха ынаҕа» хаһыанай тэрилтэ саҥа аһыллыахтаах отделениетыгар сыһыарар этиини илдьиритиһии туһунан быһаарыы ылыннылар. Биһиги бэйэбит өттүбүтүттэн Чкаловка 50 сүөһүнү тутуохпут. Салгыы Сүлдьүкээргэ сырыттыбыт. Бу сырыыларбыт түмүктэринэн, норуот дьокутаата Юрий Михайлович Николаевка махтаныахпын баҕарабын. Бэйэтинэн көх-нэм буолан көҕүлээбитигэр, сылдьыбыт сирдэрбитигэр дьон-сэргэ, ол иһигэр бэйэм эмиэ, ыйыыталарбытыгар чуолкай эппиэттэри биэрбитин иһин, -- диир Александр Еремеевич.

Быйыл саас Мииринэй Сүлдьүкээригэр 147  саха төрүт боруода сүөһүтэ тиэрдиллибит. Саҥа сиргэ 17 ньирэй төрөөбүт, саҥа дойдуларын сиригэр-уотугар хайыы-үйэ дьиэтийэн, күөх сайыны баттаһа мэччийэ сылдьалларын кэпсиир хаартыскалар бааллар.

-- ТХМ бөлөҕүн кытта Эбээн-Бытантайга тиийэ сырыттыбыт, -- хаһыанай тэрилтэ салайааччыта салгыы кэпсиир. – СӨ Ил Дарханын уонна Бырабыыталыстыбатын дьаһалларынан, «Бытантай» саха ынаҕын удьуорун ууһатар судаарыстыбаннай питомник биһиги дьаһалбытыгар киирэр. Билигин иэс-күүс боппуруоһа быһаарыллар, онно бириэмэ бөҕөтө барда. Питомнигы хаһыанай тэрилтэҕэ сыһыарыы күһүн биирдэ түмүктэнэр буолла. Эбээн Бытантайга уонна Сүлдьүкээргэ оттуур ходуһалара диэн суоҕун кэриэтэ. Кыһыҥҥы эрэ суоллаахтар, сайынын уунан сылдьыһыы баар.

Эбээн-Бытантайга сылдьыбыт сүрүн сорукпут оту хантан атыылаһар, улуус сиригэр-уотугар ууну түһэрии, дулҕаны астарыы курдук боппуруостарга үлэлэһэн, бырайыагы оҥорторууга, үбүлээһинин быһаартарыыга ылсыахтаахпыт. Билигин Эбээн-Бытантайга 150 туонна оту буллахпытына, суол аһыллыар диэри саппаастаах буолабыт. Онтон суол аһылыннаҕына, от киин улуустартан тиэйтэриллэр. Инникитин сири-уоту, оттуур ходуһаны оҥорон, сөптөөх оту миэстэтигэр оттуурга былааннанабыт.

«Бытантай» питомник сүөһүтүн үөс сиргэ көһөрүү туһунан ханнык да тыл турбат. Саха төрүт боруода сүөһүтэ күн сириттэн букатыннаахтык симэлийэр күнэ-чааһа ыган кэлбитигэр, оччолорго Саккырыыр оройуонун  дьоно-сэргэтэ киэҥнэригэр кистээннэр, үрэхтэрин бастарынан саһыараннар, тыыннаах ордорон хаалбыт үтүөлэрэ-өҥөлөрө умнуллуо суохтаах. Бу гынан баран, миэстэтигэр үлэ тэрээһинин уларыта тутуу, саҥалыы сыһыаннаһыы уонна тэрийии булгуччу наада буолла. Маныаха биһиги улуус дьонун-сэргэтин өйөбүлүгэр, уһун-киэҥ санаатыгар эрэнэбит.

Саха ынаҕар сыһыаннаан, суруналыыс быһыытынан өйдөбүлбүн куруутун этэбин: кэлин 30-ча сылларга саха ынаҕар уруккулуу аахайымтыата суох, өссө аһара түһэн эттэххэ, сэнэбиллээх сыһыан чуолаан саха урукку икки бэрэсидьиэнин өттүттэн олохтонон кэлбитэ. Оттон биһиги судаарыстыбабытыгар ыраахтааҕы сэргээбэт боппуруоһа, дьыалата  хаһан да өнүйбэт, быһаарыллыбат идэлээҕэ – суруллубатах ыйаах. В.А. Штыров, туох-ханнык иннинэ атын омук киһитэ буоларынан, саха ынаҕын удьуорун ууһун салҕаан тэнитии боппуруоһун судаарыстыбаннай таһымҥа өйөөн, анал ыйааҕынан бүддьүөттэн толору үбүлэнэр питомниктары тэрийтэрэн турар. Баҕар, саха ынаҕын боппуруоһа киниэхэ эмиэ улаханнык сэргэммэт дьыала буолуон сөп этэ эрээри, салайан олорор норуотун араас этиилэрин иһиттэҕинэ уонна төһө кыалларынан учуоттаатаҕына табылларын, ама, кыайан өйдөөбөт бэйэлээх буолуо дуо?

Өрөспүүбүлүкэ билиҥҥи Баһылыга А.С.Николаев дуоһунаһын тутан баран, тыа хаһаайыстыбатын сайдыытын туһунан таһаарбыт биир бастакы ыйааҕар саха ынаҕын чөлүгэр түһэрии боппуруоһа эмиэ таарыллан турар. Өрөспүүбүлүкэ Баһылыга, чуо саха ынаҕар сыһыаннаан эппит тылыгар турбутун бэлиэтиэххэ наада. Саха ынаҕа судаарыстыбаннай питомник «иитиллээччитин» быһыытынан олорон кэлбит олоҕун устата бүддьүөттэн үбүлэниитэ 17 мөл. солкуобайтан ордубатаҕа. Бастаан, бука, өссө кыра эбитэ буолуо, ол үрдээн-үрдээн 17 мөл. солк. тиийэн баран харгытаан хаалбыта. Ити улахан кириисис өссө суох кэмигэр. Билигин хаһыанай тэрилтэ үбүлэниитэ лаппа үрдээбит диэн эрэ кэбиһиэххэ. Дьыбардаахха (кириисис кэмигэр) улаханнык саҥарбат ордук.

Саха ынаҕын саамай ыарыылаах боппуруоһунан кини матырыйаалынай-тэхиньиичэскэй базата буолар. Саха ынаҕа Эбээн-Бытантай улууһуттан төрөөбүт буоругар төннөн кэлиэҕиттэн, ол онтон ылата үйэ чиэппэрэ кэм ааста, наар өтөх буолбут хотоннорго, тобугар диэри бадараанныыр тэлгэһэлэрдээх быраҕыллыбыт сайылыктарга туран кэллэ. Бу гынан баран, манна кыралаан хамсааһын тахсан эрэрэ киһини сэргэхситэр. Эрдэлээн соҕус Эбээн-Бытантайга аныгылыы саҥа хотон киирбитэ. Амма Болугуругар саҥа мас хотон уонна сайылык үлэлии тураллар. Куорунай Маҕараһын «Кылыс» отделениетыгар быйыл сайылык үлэҕэ киирдэ. Күһүн Нам Таастааҕар улахан аныгылыы хотон үлэҕэ киирээри турар. Оттон уонна бу хайысханан инники былааннар бааллара чахчы. Александр Артемьев, дьыалабыай киһи быһыытынан, «былааннар элбэхтэр, ол гынан баран ону эрдэттэн ыһа-тоҕо сылдьары сөбүлээбэппин» диэн тыллаах. Саамай сөп. Олор олоххо киирэллэрин күүтүөҕүҥ.

«Хаһыанай тэрилтэ бэйэтэ үбү-харчыны өлөрөн, дохуот киллэриниэхтээх. Производстволаах буолуон сөп. Бу сылга 35 туонна үүтү туттарыахтаахпыт. Бу биһиэхэ улахан кээмэй буолар. Куорунай уонна Амма улуустарын тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын астыыр тэрилтэлэрэ инникитин тумус туттар «Саха ынаҕын арыыта» национальнай ас-үөл биир көрүҥүн оҥоруохтара. Тыа хаһаайыстыбатын аһын-үөлүн күһүҥҥү быыстапкатыгар атыыга тахсыаҕа. Бу хайысханан инникитин былааннар бааллар.

Судаарыстыбаннай питомник муниципальнай тэриллииттэн сири арыандалыыр бырааба суох этэ. Хаһыанай тэрилтэ сири түүлэһиигэ ылыан сөп эрээри, иллэҥ сир суох аатырар. «Саха ынаҕа» хаһыанай тэрилтэ булгуччу оҥорон таһаарыынан дьарыктаныаҕа», -- диэн түмүктүүр кэпсээнин А.Е. Артемьев.

Прокопий ИВАНОВ