Хотугу норуоттар матырыйаалынай уонна духуобунай култууралара, норуот быһыытынан бэйэлэрин билэр уонна  билинэр өйдөрө-санаалара табаны уонна таба иитиитин кытта быстыспат ситимнээх. Маннык норуот билигин планета үрдүнэн адьас ахсааннаах хаалбыт буолуохтаах.

Хотугу сиргэ булт айаҕы ииттэр дьарык быһыытынан  олох хаалла. Балыктааһын хотугу норуоттарга күннээҕи аһылыктарын булунуу эрэ суолталаах. Балыктаан дохуоттанар кыахтара суох. Өрөспүүбүлүкэҕэ дьиэ табата ааспыт үйэ 80-с сылларыгар муҥутаан хаҥаан ылбыттаах. Ахсаана 390 тыһыынчаҕа чугаһаан сылдьыбыта. Уларыйыылаах 90-с сылларга 140 тыһыынчаҕа тиийэ түһэ сылдьыбыта. 2000 сылларга өрө нэмийиэх курдук майгыннанан испитэ. Ахсаана 200 тыһыынча иһинэн-таһынан дьалкыҥнаабыта баара. Билигин 170 тыһыынчаны кыайбат таба тутуллан турар.

Роберт Ильич Донской, экэниэмикэ наукатын хандьытаата. Наука филиалыгар, тыа хаһаайыстыбатын үрдүк үөрэҕин кыһаларыгар, Хотугу аҕыйах ахсааннаах төрүт олохтоох норуоттар кыһалҕаларынан дьарыктанар үнүстүүт дириэктэрин наукаҕа солбуйааччытынан үлэлээбитэ. Даарым, куорат төрүт олохтооҕо гынан баран, сааһын тухары хотугу сир экэниэмикэтинэн дьарыктаммыт киһи буолар.

— Таба иитиитэ, балыктааһын уонна бултааһын – Хотугу сир экэниэмикэтин, тыа­тын хаһаайыстыбатын мадьыала буолар, — диир Роберт Ильич. — Сэбиэскэй кэмҥэ бу үс төрүт дьарык норуот хаһаайыстыбатын былааннаах систиэмэтигэр киирэр производство көрүҥнэрин быһыытынан тутуллан кэлбитэ. Туох баар матырыйаалынай-тэхиниичэскэй хааччыллыы, каадыры бэлэмнээһин, зоотехник, бэтэринээр исписэлиистэри үөрэтэн таһаарыы, үбүлээһин – барыта судаарыстыба кыһамньытыгар олоҕуран ыытыллара. Сопхуос систиэмэтэ хаһаайыстыба комплекснай сайдыытыгар тирэҕирэрэ. Хаһаайыстыба биир салаата мөлтөөн биэрэр түгэнигэр, атын салаата өрө охсон тахсан биэрэн, тэҥнэһии баар буолара.

Таба иитиитэ бэйэтин кэмигэр бүддьүөтү үөскэтэр салаа буола сылдьыбыта. Оттон этноһы иитэр, кини култууратын төрүттүүр суолтата адьас дириҥ уонна улахан. Ити барыта судаарыстыба өйөбүлүнэн ситиһиллибитэ.

Ыһыллыы кэнниттэн, табаҕа төрүт уус общинанан барыы саҕаламмыта. Маннык тэрээһиҥҥэ аймаҕынан интэриэс, дьиҥэр, үлэлиэхтээх этэ. Сопхуос систиэмэтигэр даҕаны таба биригээдэлэрэ аймаҕынан тэриллиилэрэ аҕыйаҕа суох буолара уонна кимнээҕэр үчүгэйдик үлэлииллэрэ. Үлэни араарыы баара. Биригээдэттэн биир киһи балыктыыр, атын киһи бултуур. Үһүс киһи оттук маһынан хааччыйар. Ол иһигэр ыктарыылаах быһыы-майгы үөскээтэҕинэ, бары ыстаада тула түмсэллэрэ. Община баһылыга мөккүһүллүбэт чиҥ аптарытыаттаах, наадалаах түгэннэргэ утары этиппэт тиран буолуон наада.

Усуйаана улууһугар «Таба-Яна» производственнай кэпэрэтиип тэриллэн үлэлээбитэ быданнаата. Улуус табатын бүттүүнүн түмэн тутан олорор. Ол аата, дьиҥнээҕинэн, урукку  сопхуос функциятын толорор буолан тахсар. Кэпэрэтиип үлэтэ-хамнаһа өрүүтүн бигэ туруктаах, көрдөрүүлэрэ эмиэ үчүгэйдэр.

Табаҕа племенной үлэ олох хаалла. Ыстаада устуруктууратын тупсарыыга  үлэ барбат буолла.  Таба уопсай ахсааныттан төрүүр-ууһуур табата 65-70%-ны ылыахтаах. Мөлтөх, ордук-хоһу ахсааннаах атыыртан босхолунуллуохтаах. Хаачыстабаҕа үлэлээһин инники күөҥҥэ туруохтаах. Төрүөҕү ылыыны элбэтии, улахан таба тыыннаах хараллыытын үксэтии. Табаҕа итинтэн атын сорук суох.

Таба этэ ырыынакка суох. Табаттан табаарынай бородууксуйа ылыллыбат. Оччотугар таба салаатыттан хайдах уонна тугунан дохуоттаныаҥый? Хотугу омуктары ырыынакка сыһыарыы кыайан тэриллибэтэ, төттөрүтүн тэйитии баар.Таба этэ – бастыҥ диетичэскэй бородуукта, үрүҥ балык эмиэ биир оннук сыаналаах көрүҥ. Хотугу улуустарга буойунускай чаастар бааллар. Олор бэлэм ырыынагынан буолаллар.

Өрөспүүбүлүкэбит сирин-уотун аҥаара аартыкатааҕы балаһаҕа киирсэр. Хотугу мадьыал, бу экэниэмикэ уонна култуура буолар. Хотугу кыраайы, кини сирин-уотун,  килиимэтин, төрүт олохтоохторун олохторун укулаатын, үгэстэрин, менталитеттарын, астарын-үөллэрин, таҥастарын-саптарын билии – бу култуура. Оттон көс олох - бу хотугу экэниэмикэ уратыта.

Түүлээх – экспорга туһаайыылаах табаар. Баай уопсастыба наадыйар табаара. Түүлээх ырыынагын көрдүөххэ уонна булуох­ха наада. Кытай уонна Вьетнам ырыынагы баһылааннар инники таҕыстылар. Уруккута умнаһыт кэриэтэ олохтоох дойдулар этилэр. Аны туран, социалистическай куормалаах судаарыстыбалар этилэр эрээри, ис тутулларынан ырыынакка күүстээх тардыһыылаах буоланнар итинник уһулу ойон таҕыстылар.

Хотугу норуоттар ыччаттара бырамыысыланнаска сыстыахтаахтар. Киһи кыайарын, атын киһи кыайыахтаах. Планета хайа эрэ уһугар тиийэн-түгэнэн сылдьар буолбатаххын, бэйэҥ төрөөбүт сиргэр-уоккар, төрүт эйгэҕэр барытын кыайыахтааххын. Моно-дьарык, моно-култуура билигин саамай сүүйтэриилээх балаһыанньанан буолбутун үчүгэйдик көрө-билэ олоробут. Арассыыйа аартыкатааҕы зонатын сайыннарар национальнай бырагырааматыгар олохтоох ыччат булгуччу кыттыһыан наада. Бу дьыалаҕа кыттыспатыбыт да, эмиэ суол тас бүүрүгэр олорон хаалыахпыт. Аныгы судаарыстыба, сэбиэскэй экэниэмикэ курдук, тыа хаһаайыстыбатын далбарга тутара уонна,бука, кыаллыбата буолуо. Кылаабынайа, оннук баҕа санаанан өрө күүрүө суоҕа. Онон, ордук ыччат дьон, бас ханна батарынан диэбит курдук, бэйэтин инникитин бэйэтэ оҥостуохтаах.

Аартыкатааҕы зонаҕа улахан хамсааһын тахсыаҕа. Хостуур бырамыысыланнас күүскэ тэнийиэҕэ, Улахан биисинэс уйаланыаҕа. Уу уонна салгын суоллара сайдыахтара. Ыччаты бу хайысхаларга бэлэмниэххэ, үөрэтиэххэ наада.  Эдэр дьон култуура хайысхатынан эрэ буолбакка, производствоҕа күүһүн холонуохтаах, ону баһылыырга сыал-сорук туруорунуохтаах. Бүддьүөттэн хамнастанан үйэтин бараабыт киһи, билигин саамай кыра биэнсийэлээх халыҥ кэккэтин хаҥатара – бүгүҥҥү олох баар чахчыта. Онон кырдьар сааскын бүгүн оҥоһун диэхпин баҕарабын.

Олоҕу олорбут, үлэни үлэлээбит Роберт Донской сэһэнэ итинник. Сүнньүнэн сөпкө этэр, бүгүҥҥү олохпут кыларыйар кырдьыга онуоха, бука, төрүөт буолан эрдэҕэ. Арай аргыый сэмээр биир санааны кыбытыахпын баҕарабын. Хотугу дьиэ табатыттан тэбинэн, хотугу эдэр киһиэхэ тиийэн кэллибит дии. Бу эдэр киһи адьас быычыкаа ахсааннаах хотугу омук бэрэстэбиитэлэ буолар. Кини бэйэтин омугар күндүтэ диэн онуоха буолар. Удьуорун ууһатыа – омугун тыынын ханныктык эмэтик  уһатан биэриэ. Элбэх харчыны эккирэтэн дуу, аан дойду кэрэтигэр умсугуйан дуу дойдутуттан, биир уустаахтарыттан тэлэһийэн хааллаҕына, кини дьоло ол онуоха буолуо дуо?

Олоҕун үтүөтүн таба сойуотугар моҥообут уонна үөгүлүүр үптэммит, сайдыылаах дэнэр омук бараата буола тыыллан-хабыллан тахсыбыт былыргы атастыылар көрүстэллэр, арай табаһыта туран анараа киһитин дьолугар ымсыырбат буоллун. Олоххо оннук буолуон сөп дуо? Дьол диэн туох эбитэ буолла?