Былыр Дьокуускайга эт, арыы атын сиртэн кэлэр кыаҕа суоҕун өйдүүбүт. Аллараанан кыһыҥҥы эрэ суол баара, өрүһүнэн – сайыҥҥы эрэ. Рефрижератор, халадьыынньык суоҕа. Ол саҕана эт кэнсиэрбэтэ эмиэ айылла илигэ. Онон куорат олохтоохторугар эт-үүт, арыы боппуруоһугар күннэрэ-ыйдара тыа сирин дьонуттан тахсара диэтэххэ, омуннааһын буолуо суоҕа.

Эт бородууксуйата 

Анемподист Софронов-Алампа «Куоратчыт» кэпсээнин дьоруойа Уһун Ыстапаан куоракка сүөһүтүн этин батара киирбитин бары ааҕан билэбит. Ити курдук былыр алтынньы ый ортотуттан куоракка «уһун ыстапааннар» эттэрин тиэйбитинэн бараллара. Муус туруута куораты этинэн толороллоро.

XIX үйэ бастакы аҥаарыгар, кыһыҥҥы өттүгэр сыана түһэн, 1 буут (16 киилэ) эт 60 кэппиэйкэҕэ атыыланара биллэр. Эт элбэҕэр 1 муунта (0,45 киилэ) эт, суордуттан көрөн, үрүҥ көмүһүнэн 1-тэн 2 кэппиэйкэҕэ диэри тэҥнэһэрэ. Оттон эт суоҕар (холобур, 1890-с сс.), 1 муунта үрүҥ көмүһүнэн 11 кэппиэйкэҕэ тиийэ үрдүүрэ. Саха ынаҕын ыраас этин ыйааһына 100-130 киилэ буолара, мантан биир ынах этин сыанатын бэйэҕит суоттаан таһаарыҥ. Эт сыаната биир сиргэ турбата, ырыынак ирдэбилинэн халбаҥныыра.

Сахалар бэйэлэрэ ырыынакка туран лотуоктан, остуолтан атыылыыллара кэпсэнэр. Сайынын сүөһүнү тыыннаахтыы үүрэн аҕалан куоракка астыыллара. XI X үйэ 40-с сс. диэри Бүлүү уокуругуттан сыллата 1000 кэриҥэ сүөһүнү үүрэн аҕалаллара үһү. Ол, Өлүөхүмэҕэ көмүс бириискэлэрэ аһыллыахтарыттан, тохтообут. Бүлүү сүнньүн сахалара Сунтаар-Өлүөхүмэ суолунан сүөһүлэрин үүрэр, этин тиэйэр буолбуттар. Уопсайынан, оччотооҕу Дьокуускай куорат 3000 сүөһү этинэн сылы туоруура үһү. Өрөбөлүүссүйэ иннигэр аҕай Саха сиригэр 540 тыһ. төбөҕө тиийэ сүөһүнү иитэ сылдьыбыттара биллэр. Билигин, бу тиэхиньикэ үйэтигэр, 200 тыһ. тиийбэт ынах сүөһүлээх олорорбутун санааҥ (2020 сыл түмүгүнэн 181 тыһ. сүөһүлээхпит).

Ынах арыыта 

Ынах арыытын эмиэ сахалар эрэ атыыга аҕалаллара биллэр. Бэс ыйыттан саҕалаан кулун тутарга диэри куораты арыынан хааччыйаллара. Киһи сэргиирэ диэн, атыыһыттар ынах арыытын Саха сирин тас өттүгэр таһааран атыылыылларын элбэхтик суруйаллар. Ол курдук, Камчаткаҕа, Сахалиҥҥа, о.д.а. атын сирдэргэ илдьэн батараллар эбит.

Арассыыйа-Эмиэрикэ кыттыгас хампаанньата 2000 диэри буут арыыны атыылаһан, Айаан пуордугар илдьэрэ. Ол илдьээччилэрэ, таһаҕас тиэйээччилэрэ эмиэ сахалар буолаллара. Дьаарбаҥка кэмигэр Иркутскай уобалас атыыһыттара, Өлүөнэ үөһээ тардыытын олохтоохторо ынах арыытын атыылаһан бараллара.

Ити курдук, XIX үйэ бастакы аҥаарыгар Саха сириттэн сыллата 3000 буут кэриҥэ арыы уобалас тас өттүгэр тахсара.

Билигин өрөспүүбүлүкэ аҥаара кэлии арыынан, о.э. араас спред (аналог) арыынан аһаан олорор. Буут арыы сыаната биир үксүн 3 солк. үрдээбэтэ. Биирдэ эмэ, улахан быстарык кэмигэр, 4 солк. буолара. Ол эрээри, атааннаах-мөҥүөннээх Аан дойду I сэриитэ буолуон эрэ аҕай иннинэ 16 солк. тиийэ үрдээбитэ кэпсэл буолар. Сахалар арыыны таһынан, Дьокуускай ырыынагар үрүҥ аһы (чохоон, хайах, суорат, сүөгэй, күөрчэх, тар) уонна тоҥ үүтү аҕалан батараллара.

Тирии

Чугастааҕы нэһилиэктэр ынах, оҕус тириитин сүрүннээн тирии имитэр собуоттаах атыыһыт Леонтьевка туттараллара. Оҕус тириитин – 1-1,5 солк., ынах тириитин 0,8-1 солк. атыылыыллара.

Атыыһыт Леонтьев от ыйынааҕы дьаарбаҥкаҕа 2500-3000 устуука имитиллибит тириини атыыга таһаарара биллэр.

Сэлии муоһун, муорса аһыытын атыылааһынынан дьарыктанар атыыһыттар ити табаардарын сүөһү тириитигэр суулаан тиэйэллэрэ үһү. Сүөһү тириитэ ыарахан сыанаҕа турар сэлии муоһун, муорса аһыытын ардах-хаар сиигиттэн, күн уотуттан, салгын сиириттэн харыстыыра буолуо. Аны атыыһыттар табаары хаалыыр дьааһыктарын, холбуйаларын эмиэ ити сыалтан ынах тириитинэн тиирэллэрэ, бүрүйэллэрэ. 

Тимир атыыта 

Өктөм, Баҕарах (Хатас), Нөмүгү тимир уустара Буотама тимирдээх тааһыттан уһаарбыт болгуо тимирдэрин, тимир оҥоһуктарын куоракка киллэрэн батараллара. Тимир оҥоһуктара: сүгэ, быһах, хатат, кыптыый, батыйа, бинтиэпкэ уоһа, бинтиэпкэ сомуога, о.д.а. буолаллара. Оттон куорат олохтоохторугар анаан балаһа тимири, аан иэччэҕин, сомуогун, оскуобаны, тоһоҕону, буолтаны, луому, хойгуону, анньыыны, үүн уостуганын, о.д.а. тимир оҥоһуктары аҕалан атыылыыллара.

Мас атыыта 

Оттук, тутуу маһын атыыта эмиэ сахалар баһылыыр-көһүлүүр хайысхалара этэ. Тутуу маһын биир үксүн Өлүөхүмэ диэкиттэн уунан аҕалаллара. Сылга, ортотунан, 2000 солк. тахса суумаҕа тутуу маһын батараллара. Балаҕан ыйын бастакы күннэриттэн ыам ыйыгар диэри оттук маһын чугастыы үөһээ мыраантан кэрдэн оҕуһунан тиэйэллэрэ. Биир саһаан (2,13 х 2,13 м) оттук мас 55-65 кэппиэйкэ сыанаҕа турара.

Аан дойду I сэриитин иннигэр аҕай саһаан мас 3-4 солк. буолбута биллэр. Куорат олохтоохторо сайыҥҥы өттүгэр дьиэлэрин талаҕынан оттоллоро кэпсэнэр. Талах буруота оһох турбатыгар олорбут кыһыҥҥы курунньугу ыраастаан таһаарар эбит. Маһынан оттунан олорор тыа сирин ыаллара бу ньыманы билигин да туттуохтарын сөп курдук.

От – былдьаһык табаар 

Куорат атыыһыттара, хаһаахтар сүөһү, сылгы туталлара. Куорат аттынааҕы бөһүөлэктэргэ олорор сахалар эмиэ сүөһү баайдаахтара. Онон куорат тула мэччирэҥ, ходуһа тиийбэтин айдаана оччолорго да баара. Чугастааҕы нэһилиэктэр сахалара ону туһанан ырыынак аттынааҕы болуоссакка от атыытынан дьарыктаналлара. XVIII үйэ иккис аҥаарыгар кэбиһиилээх от 5-6 солк. атыыланара. 1841 с. биир буут от 10-13 кэппиэйкэ буоллаҕына, 1914 с. буут от 4-5 солк. тэҥнэспитэ.

Түмүк оннугар 

Тэҥнэбилгэ өрөбөлүүссүйэ иннигэр кухаарка 5-8 солк., остуорас 18 солк., оробуочай 20 солк., городовой 20,5 солк., учуутал 25 солк., биэлсэр 40 солк. ыйдааҕы хамнаһы аахсаллара. Оччолорго 1 солк. 1,94 АХШ дуолларыгар тэҥнэһэрэ. Ити кэмтэн ыла бүгүҥҥэ диэри тыа сирин дьоно куоракка киллэрэн атыылыыр бородууксуйаларын көрүҥэ улаханнык уларыйбатаҕа сөхтөрөр.

www.yakutskhistory.net матырыйаалларын туһанныбыт.