Суруйар матырыйаалбытын «Устуоруйаны – кырдьыктааҕынан» диэтибит. Бука, ону ким да утарыа суоҕа диэн эрэниэххэ сөп. Бу гынан баран, барыта ыраас кырдьыктааҕынан суруллубут устуоруйа баара буолуо дуо? Эппиэтэ – уустук.

 Устуоруйаны дьон суруйар. Оттон бу дьоҥҥо сакааһы былаас уонна судаарыстыба оҥорор. Бу маныаха Былатыан Ойуунускай «Александр Македонскай» диэн дириҥ түгэхтээх былыргы үһүйээнинэн суруллубут кэпсээнин өссө төгүл ааҕан көрөргүтүгэр сүбэлиэм этэ. Күн судаар ыраахтааҕы, улуу сэрииһит төлкөтүн бастакынан төлкөлөөбүт Өркөн өйдөөх аар кырдьаҕас, кырдьыгы утарытынан сирэйгэ этэн, моонньоох баһа быһыллар. Иккис өйдөөх бэрт ньуолбардык, улахан сатабыллаахтык ыпсаран, барҕа манньаҕа тиксэр… Салгыытын бэйэҕит-бэйэҕитигэр оҥорон көрүөххүтүн сөп.

Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэриигэ хомуньуус баартыйа уһулуччулаах оруолун мэлдьэһэр дьиҥнээх акаары быһыы буолуоҕа. Сэрии саҕана баартыйалаах буолуу, баартыйа кэккэтигэр киирии – биир соҕотох ордуктааҕа. Ол – кыргыс толоонугар бастакынан охтуу. Хомуньуус билиэҥҥэ түбэстэҕинэ, ханнык да кэпсэтиитэ суох, бастакынан ытыллара. Эмиэ ол курдук, кутталлаах бойобуой сорудахха бастакынан кини барара. Хомуньуус билиэтэ, киниэхэ кэнники хааларга, дьон кэннигэр саһарга быраабы биэрбэт этэ.

«Бытыктаах оҕонньорго», «Үрүҥ күн сырдыга» -- Сталиҥҥа -- сыһыаммыт араас буолуон сөп. Оннук буолуохтаах даҕаны. Улуу киһиэхэ, устуоруйа араас түһүмэхтэригэр, ол сыһыаммыт уларыйа сылдьар. Ол кини дьиҥ улуутун туоһулуур чахчы буолар. Бэйи эрэ, 1941-1945 сылларга, сэрии хара саҕаланыаҕыттан кыайыынан түмүктэниэр диэри, И.В.Сталин бары аармыйалар, сэриилэр, боруоннар Үрдүкү Кылаабынай хамаандыссайдара, бары бойобуой эпэрээссийэлэри салайан ыытар Кылаабынай Ставка хамаандыссайа этэ дии. Улуу Кыайыы кини аатын кытта ситимнэниэхтээҕэ сыыһа дуу, сөп дуу?

Валерий Лютай, Афганистан бэтэрээннэрин Арассыыйатааҕы сойуустарын Саха сиринээҕи салаатын бэрэссэдээтэлэ, Уопсай Арассыыйатааҕы норуот фронун Саха Өрөспүүбүлүкэтээҕи толоруулаах кэмитиэтин салайааччыта, алтыс ыҥырыылаах Ил Түмэн дьокутаата.

- Валерий Алексеевич, бүгүн өстөөх эмиэ биһигини төгүрүктүүр. Сэбинэн-сэбиргэлинэн буолбакка, өйгө-санааҕа сууһарыылаах охсууну оҥорорго суоттанар. Бэйэм санаабар, бу саамай кутталлаах дьайыылаах кимэн киирии буолар.

- Сөпкө этэҕин. Өстөөх сирэй сирэйгэ Арассыыйаны хаһан да кыайыа суоҕа. Оттон өйү-санааны бутуйан, ордук ыччакка дьайан, улаханы ситиһиэн сөп. Ол инниттэн, чуолаан Аан дойду иккис сэриитигэр уонна Сэбиэскэй Сойуус Улуу Кыайыытыгар сыһыаннаан, устуоруйа чахчыларын токурутар сааттаах дьыаланан дьарыктаналлара буолар. Бу тус сыаллаах куорҕаллааһыннаах бырапагаанда Сэбиэскэй Сойуус эстээтин, Арассыыйа мөлтөөтүн кытары тутатына саҕаламмыта. «Эрэллээх кыттыгастарбыт» - Арҕааҥҥы дойдулар, АХШ «дирижердааһынан», экэниэмикэ өттүнэн айгыраабыт, ол оннугар «кыраныысса таһынааҕы доҕотторбут көмөлөһүөхтэрэ» диэн эрэлинэн өрө күүркэйбит Арассыыйаҕа бэйэлэрин «доҕордуу көмөлөрүн» оҥорбутунан барбыттара. Оҕолорбут оскуолаҕа үөрэнэр кинигэлэригэр, чуолаан устуоруйаҕа уонна литэрэтиирэҕэ улахан уларытыылар, булкуйуулар, элбэх өйдөммөт уонна ылыныллыбат түгэннэр кииртэлээн барбыттара. Ыччаппытын оннук интеллектуальнай айгыратыы, куорҕаллааһын түмүгэ билигин да биллэ сылдьар. Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии устуоруйатын сыаналааһыҥҥа, ыччаппытыгар эмэрикээннэр сабыдыаллара баар.

- Эмиэрикэ абааһы көрөр хайа баҕарар судаарыстыбатыгар тааҕы таах «өҥнөөх» өрөбөлүүссүйэни оҥорон кэбиһэр. Биһиэхэ, Арассыыйаҕа, итинник куттал суоһуур дуо?

 - Арассыыйаҕа оннук өрөбөлүүссүйэни оҥорор уустук дьыала буолуоҕа. Биһиги тас разведкабыт аан дойдуга биир саамай күүстээхтэр истэригэр киирсэр. Биһиги курдук сэдэх модун бойобуой арсеналлаах судаарыстыбаҕа «өҥнөөх» өрөбөлүүссүйэ кыаллыа суоҕа. Ол эрээри ураты сэрэхтээх буолуу булгуччу наада. Өйү-санааны бутуйуу, булкуйуу дибиэрсийэтэ олус сэрэхтээх. Өктөөптөөҕү уонна 90-с сыллааҕы өрөбөлүүссүйэлэргэ биһиги Арассыыйаны иккитэ сүтэрэн турабыт. Тастан көмөлөһүүлээх, истэн бэйэбит алдьатыылаах  дьайыыларбытынан. Үсүһүн Арассыыйаны сүтэрэр күннээх буоллахпытына, кини уонна өрүһүнүө суоҕун сөп. Билигин олус күүстээхтик былааһы абааһы көрүү, былааһы утары туруу бырапагаандата күөртэнэ турар. Бу олус кутталлаах. 1917 сыллааҕы өрөбөлүүссүйэни бассабыыктар норуокка былааһы абааһы көрөр өйү-санааны утумнаахтык иитиэхтээннэр ситиһэн тураллар. АХШ, Великобритания курдук курдук биһиги «үйэлээх доҕотторбут»:  «Путины эрэ былаастан туоратыҥ, эһиэхэ барыта баар буолуоҕа», -- диэн ымманыйа, көөчүктүү олороллор.

- Арассыыйа, нуучча норуота Арҕаа Дьопуруопа дойдуларын кытта сэриилэһэн, мэлдьитин «өйдөрүн булларан» кэлбитэ устуоруйа мэлдьэһиллибэт чахчыта. Бу гынан баран, Арассыыйа судаарыстыбата да, норуота да ити дойдулары алларааттан үөһэ көрөр, бэйэтиттэн үрдэтэ көрөр курдук сыһыаннааҕа киһини сөхтөрөр. Мин куруутун этэбин, нуучча норуота бүтүннүү үөрэҕэ суох, хараҥа буолан, бүттүүн боронсуус тылланан хаалбатаҕа диэн. Этэргэ дылы, куһаҕан да үчүгэйэ суох буолбат.

- Нуучча норуота халыҥ омук. Кини хайдах да туора омук «төрөөбүт» тылланан хаалыан сатаммат. Муода аан дойдуга бүттүүнүгэр тарҕаммыт улуу күүс, көстүү. Нуучча аристократията ол сүүрээҥҥэ хаптара сырыттаҕа дии.  Се ля ви, биһиги «аныгы аристократтар» этэрбитигэр дылы.

- Оттон «Сегодня он играет в джаз, а завтра родину продаст» хайдаҕый? Тус бэйэм сэбиэскэй кэмҥэ  туох да хара баһаам хааччах баарыттан, син эмиэ атыттар курдук, кыйахана саныыр этим. 90-с сылларга сэбиэскэй систиэмэ бэйэтин норуотун бэркэ диэн билэр эбит диир санааҕа кэлбитим. Ыччаппыт, туох да хараардыыта суох, эмэрикээн джинсытын туһугар дойдутун туран биэрбитэ дии.

- Сэбиэскэй кэмҥэ былаас бирээнньик уонна кымньыы ньыматын сатабыллаахтык туттара. Ыччаты ботуруйуоттуу иитиигэ систиэмэлээх үлэ ыытыллара. Хайа да киһи эдэригэр булгуччу бууннааччы санаалаах буолар, оннук тыын хаайтара сылдьарын таска таһаарыан наада. Олоҕу олордохторуна, үгүстэрин санаата, көрүүтэ уларыйар. Ким эдэр буола сылдьыбатаҕа баарай. Аныгы ыччат аан дойдуну барбах сиэбигэр укта сылдьан көрөр. Кини кириитикэлиир хараҕынан ону көрөр уонна бэйэтин дойдутун холобуругар тэҥниир. Ол онтон киниэхэ туох санаа үөскүүрүн бэйэтэ эрэ быһаарар кыахтаах.

- Устуоруйаны дьиҥ кырдьыктааҕынан сыаналыыр, дьүүллүүр кыах чахчы баар дуо? Эбэтэр бэйэ норуотун, дойдутун туһатыгар кыратык көннөрөн, тупсаран биэрэр сөп дуу?

- Биирдэ кыратык сымыйалаатахха, иккиһин улаханнык сымыйалаабыккын бэйэҥ да билбэккэ хаалыаҥ. Хаттаан хааннаах сэрии турбатын туһугар, сэрии туһунан кырдьыгы салгыбакка кэпсиэххэ наада. Тугу да токуруппакка, киэркэппэккэ. Бүгүҥҥү күҥҥэ «Өлбөт үйэлээх пуолка» биһиги аан дойдуга көрдөрөр уонна итэҕэтэр кырдьыкпыт буолар.

Кэлээри турар Улуу Кыайыы күнүнэн өрөспүүбүлүкэ бары олохтоохторун, ол иһигэр ордук чорботон сэрии уонна тыыл бэтэрээннэрин, Афганистан сэриитин кыттыылаахтарын ааттарыттан, сиргэ тиийэ сүгүрүйэн туран, эҕэрдэ уонна махтал итии тылларын дорҕоонноохтук этэбит! Үрдүбүтүгэр мэлдьи ыраас халлаан турдун, эйэлээх олох туругурдун!