Үрдүк раса, үрдүк цивилизация – тугу да мэктиэлээбэт

Норуоттары, саамай бэркэлээтэҕинэ, арий расатын нэктэл кулуттарыгар холуур, үгүстэри сир үрдүттэн букатыннаахтык симэлитэр «аһара гуманнай түөрүйэнэн» сэбилэммит Адольф Гитлер баһылыктаах ньиэмэс аармыйатын саамай сүрүн сыала, үгүс үйэлэргэ өлөр өстөөҕө Арассыыйаны, билиҥҥитэ хомунньуустуу тутулу туппут, сэссэлиистии суолунан барбыт Сэбиэскэй Сойууһу үөһүн тардан үөрэҕэстээһин, аны хаһан да өндөйбөтүн курдук буктыннаахтык тыынын иһиллээһин этэ. Дьобуруопа улахан да, кыра да судаарыстыбалара, Гитлергэ кыайтарбыт аатыраннар таах олорон биэрбиттэрин таһынан, уос-тиис салаһаары, тобоххо-ибэххэ тиксээри, аармыйаларын холбооннор Илин диэки көрбүттэрэ.

Сэбиэскэй сэриилэр, түөрт сыл усталаах-туоратыгар муҥутуур улахан сиэртибэни ууран туран, үрдүк сайдыылаах бүтүн Дьобуруопа коалиционнай аармыйаларын үнтү-хампы охсуталааннар, кылаабынай өстөөҕү–гитлеровскай фашизмы бэйэтин сылаас арҕаҕар хаайан тоноҕоһун тоһуппуттара, моойдоох баһын булгу эрийбиттэрэ. Сэбиэскэй норуот 1418 хонук тухары ыар үлэни кытта дьирээлэһиитэ,  түүҥҥү түүлэ – барыта Улуу Кыайыыга түмүллэрэ. Кэмниэ кэнэҕэс 1945 сыл ыам ыйын өрөгөйдөөх 9 күнэ үүммүтэ!

Иэс диэн тугуй?

«Иэс» диэн бэрт кылгас тыл баар. Иһэ истээх тыл диэн эбэн этиэххэ наада. Ол курдук, күннээҕи олоххо элбэхтик уонна боростуойдук туттуллара баар суол. Билэр киһигиттэн, табаарыскыттан, ыалгыттан харчытыттан саҕалаан, ону-маны бэрт элбэҕи иэс ылыаххын, ол курдук бэйэҥ да иэһиэххин сөп. Ол сүнньүнэн күннээҕи олох кыһалҕатын, наадыйыытын кытта сибээстээх буолуоҕа. Аны туран, бу тыл киэҥ өйдөбүллэнэн, улам дорҕоонноох суолталанан туруоҕа «Иитиллэр иэстээх» диэн төрөппүт кырыйдаҕына, оҕолоругар көрүллэр-харайыллар, иитиллэр иэстээҕин туһунан бэлиэтиир сиэргэ-майгыга сыһыаннаах өйдөбүл баар. «Үтүө үтүөнэн төлөнүөхтээх» диэн үчүгэй суолтаҕа  иэс баайыы курдук этиллээччи. «Ийэ дойдутугар иэһин төлөөбүтэ» диир сүрдээх дириҥ суолталаах уонна өйдөбүллээх этиини бары бэркэ билэбит. «Иэс» диэн тыл манан муҥурданан хаалбат, төһө баҕарар тэнитэн тутта туруохха сөп.

Бүгүн бу «иэс» диэн тылы, чопчу биир киһиэхэ сыһыаран, кини бүгүҥҥү саныыр санаатын, этэр этиитин ааҕааччыга тиэрдиэхпин баҕарабын.

Владимир Николаевич Иванов, куорат биир кырдьаҕас олохтооҕо. Тутааччы-инсэниэр идэтинэн сааһын тухары илиитин араарбакка үлэлээбит, куората үүнэригэр-сайдарыгар сыратын биэрбит киһи. Билигин – биэнсийэлээх.

Владимир Николаевич, бу соторутааҕыта диэххэ сөп, ийэтин бииргэ төрөөбүт убайа Иванов Гаврил Дмитриевич 1941 сыллаахха сэриигэ ыҥырыллан, Москуба таһынааҕы кыргыһыыга бааһыран баран, салгыы Ржев-Вязьма плацдармын уһун болдьохтоох уонна ураты кырыктаах кыргыһыыларыгар кыттан, 1943 сыл олунньу 23 күнүгэр өлбүтүн туһунан, өйдөбүнньүк-ахтыы курдук суруйан, биһиги хаһыаппытыгар бэчээттэтэн турар. Бу саллаат дьонугар-сэргэтигэр уһун сылларга «сураҕа суох сүппүтүнэн» ааҕыллан сылдьыбыт. Кэлин, ааспыт үйэ 70-с сылларын эргин, хайдах өлбүтэ, ханна көмүллүбүтэ чуолкайдаммыт буолан баран, өр кэмҥэ дойдутуттан, дьонуттан ким да ол сиргэ баран билсэ сылдьыбатах, сүгүрүйэн кэлбэтэх.

Бу маннык балаһыанньаҕа кыра ыспыраапка сыыһа биэриэххэ сөп этэ. Саллаат өлбүтэ быданнаабыт. Эт-хаан чугас аймах дьоно, айылҕа дьэбир сокуонунан, эмиэ бары бу дойдуттан күрэммиттэр. Эдэрдэр баалларын иһин, бэркэлээтэҕинэ биир эмэ киһи кулҕааҕын таһынан истэн аһарбыттааҕа дуу. Аны туран, киһи барахсан, барыбыт да буоллаҕа эбээт, өрүү өлөр да бокуойа, солото суох буолаахтаан аҕай биэрэбит. Баҕар, олох биир кэрэтэ, умсулҕаннааҕа онуоха буолаарай? («Уоскулаҥ олох биһиэхэ түүлбүтүгэр эрэ көстөр» буоллаҕа). Оттон уонна, туох кыбыстыытай. Ыраах сиргэ айанныырга чычырбас үптээх-астаах эбэтэр букатын даҕаны ол чааһа кыаллыбат дьоно, ыала биһиэхэ суохтара эбэтэр аҕыйахтара буолуо диэн ким бигэргэтиэ этэй. Өссө биһиэхэ, сахаларга, ыараханнык өйдөнөр уонна ылыныллар, инньэ итэҕэлбититтэн бэриллэн кэлсэн иһэр үгэстэр баалларын бэлиэтиэххэ наада. Саха өлбүттээҕин мэҥэ уҥуоҕун көрөрүн-истэрин, харайарын, алдьаннаҕына-кээһэннэҕинэ саҥардарын улаханнык аньыыргыыр. Саха бокуонньугун буорун булларда, көмтө да уонна эргиллибэтин кэриэтэ. Бу үгэстэрбит бэртэрин эбэтэр бэтэрэлэрин туһунан кэпсэтии турбат. Биһиги өлбүттээхтэрбитигэр көһүүн сыһыаммыт туһунан эрэ этэн аһарыахпытын сөп.

Үтүөкэннээх холобуру сүрэххэ сөҥөрдөн

- Таайым  Хабырылла аата-суола Ржевтэн 17 килэмиэтир тэйиччи, улахан шоссе кытыытыгар саха буойуннарыгар анаан оҥоһуллубут Мемориал-комплекска суруллан турар, - Владимир Николаевич икки сыллааҕыта баран кэлбит сырыытын хаттаан өйдөөн кэлбиттии, саас-сааһынан ууран кэпсиир. - Оҕо эрдэхтэн истэн улааппыт, кэлин онтон-мантан сураһан көрө сатаан мэлийбит, ол кэнниттэн араас буолар-буолбат сылтаҕынан көмүллэн сытар, эбэтэр аҥаардас аата-суола суруллан турар сирэ да буоллун, сүгүрүйэ тиийэ сылдьыбатах киһи, туох санаалаах-оноолоох айаннаабытын бэйэҥ сыаналаан көр. Таайым аата-суола кыраньыыт тааска көмүс буукубаларынан суруллан турарын көрөммүт, кэргэним Лидия Гаврильевналыын, харахпыт уута таммалаабытын бэйэбит да өйдөөбөккө хаалбыппыт.

Ол бара сылдьан, биир суолу өйбөр-санаабар, дууһабар чахчы тиийэр гына тиэрдэн кэлбитим. Ол – дойдубут сэрии суоһун-суодалын, өлүүтүн-сүтүүтүн илэ бэйэлэринэн билбит уонна ону сүрдээх ыараханнык туораабыт уобаластарыгар, дьон-сэргэ сэриигэ охтубуттар кэриэстэрин  дириҥник ытыгылыыр, кэриэстиир, сүгүрүйэр эбитин. Өлбүттэр ааттарын-суолларын кыраньыыт тааска суруйан тураллара, хаартыскаларын эмиэ тааска түһэрэн ыйыыллара, мэлдьитин көрө-харайа, ыраастыы, сибэкки уура сылдьаллара олус күндүтүк көстөр, туора киһиэхэ дириҥник тиийэр буолар эбит.

 Саха Сиригэр бэйэтигэр төһө да сэрии уота күүдэпчилэммэтэҕин иһин, мантан баран кыргыс хонуутугар охтубут бэйэбит дьоммутугар туруортаабыт аҕыйаҕа суох Өйдөбүнньүктэрдээх буолуохтаахпыт. Олорго сыһыаммыт хайдаҕый? Тус бэйэм манна эппиэти биэрэр кыаҕым суох. Биэнсийэҕэ олорбутум быданнаатта, ол быһыытынан улуустарынан сылдьар кыаҕым суох.

Арай бэйэм дойдум туһунан аҕыйах тылы этиэхпин сөп. Төрүт дойдум – Ньурба улууһун Түмүк (уруккута Иккис Хаҥалас) нэһилиэгэ. Ааспыт үйэ 70-с сылларын бүтүүлэригэр, сопхуостар кыаҕыран ахан олордохторуна, сопхуос оччотооҕу киин уһаайбата Маарга, сэрии кыттыылаахтарыгар уонна сэрииттэн эргиллибэтэхтэргэ бетонтан кутан уонна мастан  оҥоһуллубут Өйдөбүнньүк туруоруллубута. Бу кэлин бара сылдьан көрдөххө, Өйдөбүнньүк лаппа эргэрбит, көстүүтэ мөлтөөбүт. Ити өссө сымната эттэххэ. Дойдум дьонун хомнуур тылы-өһү этэр санаам суох. Олох барахсан бүтэн биэрбэт, чэпчээн кэлбэт кыһалҕалара күннэтэ барыбытын кыһарыйан ахан эрдэхтэрэ. Уонна, кырдьыга баара, дьон  күннэтэ көрө сылдьар хайдахтаах да хобдох хартыынатыгар хараҕа үөрэнэн хаалара, ол быһыытынан үөһэнэн эбэтэр халты көрөрө, ханна баҕарар баар суол.

Били, мин оҕом саары чаккылаах диэбиккэ дылы, үрдүттэн олорорум буоллар бэйэм даҕаны оннук айылаах «харах-көс» буолбатым чахчы. Иэдээннээх, алдьархайдаах кыргыһыылар буолан ааһыталаабыт бэлиэ миэстэлэргэ сылдьыталаан, оннооҕу дьон өлбүттэргэ сыһыаннарын харахпынан көрөн, төһө кыалларынан кэпсэтэн истэн баран, толкуйга түспүтүм. Таайым Хабырылла 27 саастааҕар сэриигэ ыҥырыллыбыт. Кэргэннэмэтэх буолан, кэннигэр инчэҕэй эттээҕи хаалларбатах. Киһи буолан төрөөбүт баар-суох өйдөбүнньүгэ диэн, аатын-суолун бастакы буукубалара оҥо быһыллан суруллубут кыракый мас бэчээтэ ордон, балтыбар хараллан сылдьар. Сэрии иннинэ холкуоһугар хонуу биригэдьиирдээбитэ үһү.

Иэс уонна суобас бииргэлэстэхтэринэ

Бастакы санаам, таайбар туох эрэ өйдөбүнньүгү туруорбут  киһи диэн этэ. Онтон төрөөбүт, улааппыт Одьулуммут өйдөөн кэлбитим. Одьолуннар Саха Сирин биир маанылаах эбэтэ – Дьөҥкүүдэ күөлүн соҕуруулуу-илин эҥээригэр хас да улахан аҕа ууһа аймахтаһан, олохторун-дьаһахтарын тэринэн, бэрт бэйэлээхтик түөлбэлээн олорбут алаастара, сыһыылара буолар. Манна олорбут аҕа уустарыттан 45 киһилэрэ сэриигэ ыҥырыллыбыттара, үгүстэрэ кыргыс толоонноругар охтубуттара.

Одьолунум дьонугар Өйдөбүнньүк туруорар санаабын олохтоох дьаһалтаҕа эппитим, сир көрдөөбүтүм. Ону истэн, нэһилиэк уопсастыбаннаһа Түмүк нэһилиэгин бары фронтовик- буойуннарыгар, сэриигэ охтубуттарга, тыылга үлэлээбиттэргэ уопсай өдөбүнньүгү туруорар туһунан этиилээх тахсыбыта. Ылынарга тиийбитим. Маннык дьыалаҕа, сорохтору арыылаан хаалларан кэбиһии, аньыыны оҥорбукка тэҥнээх буолуон сөбүн өйдөөбүтүм.

Сүрэх кырдьыбат

Бэйэм куорат олохтооҕобун. Тэлгэһэлээх чааһынай дьиэлээхпин. Ол тиэргэммэр баазаланан, икки сыл үлэлээн кэллим. Манна тугу бэлэмнээбипин, массыынанан ыыттарабын. 10 миэтэрэ үрдүктээх, оройугар күннээх стелла ааспыт сылга туруоруллубута. Көтөн иһэр уонна үҥкүүлүү сылдьар кыталыктарбын бэлэмнээтим. Аҕыраада туруон наада. Дьон аата-суола, онтон итэҕэһэ суох элбэх араас сурук-бичик киириэхтээх. Бүтэһиктээхтик ситтэҕинэ-хоттоҕуна, Өйдөбүнньүк-искибиэр аатын ылыаҕа. Үлэлиир матырыйаалым – тимир, онон наар иһэрдии үлэтэ. Сүрүн көмөлөһөөччүм – кэргэним Лидия Гаврильевна.

Дьиҥэр, адьас улахан кээмэйдээх, мин кыаҕым таһынан үлэ эбит. Бэйэм бэйэбэр биэрбит тылбар тураммын, онтубун олоххо киллэрбиппиттэн үөрэбин, астынабын. Ньурба улууһун Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэриигэ уонна Улуу Кыайыыга аналлаах Өйдөбүнньүк тутууларын испииһэктэригэр киллэриллибитэ эмиэ улаханнык үөрдэр, сүргэбин көтөҕөр.

Бу үлэбин чааһынай, биирдиилээн саҕалааһын эрэ курдук көрөбүн. Кыахтаах, үптээх-харчылаах, саамай кылаабынайа,  сырдык суобастаах, итии сүрэхтээх ыччаттар солбукка кэлэн иһиэхтэрэ. Кинилэр айыахтара, тутуохтара, оҥоруохтара: бар дьоҥҥо өйдөтө, саната, сэрэтэ  турар үйэлээх Ытык Өйдөбүнньүктэри. Тус бэйэм ону  бүк итэҕэйэбин, кытаанахтык эрэнэбин. Дойдум дьонугар махтанабын күүс-көмө, өйөбүл буолбуттарыгар. Бука барыгыт дьоллоох буолуҥ!

Сэриилэспит, ол иһигэр кыргыс толоонугар үйэ-саас хаалбыт хаан-уруу дьоммут, төрөөбүт төгүрүк алаастарыттан, биир уустаах аймах-билэ дьонноруттан саҕалаан, аарыма Ийэ дойдуларын, кини норуотун туһугар охсуспуттара, үгүстэрэ олохторун толук уурбуттара.

 Кинилэр бүттүүн: «Эйэни харыстааҥ!» -  диэн биһигини ыҥырар, «Дьоллоох буолуҥ!» - диэн алгыыр курдуктар.

«Улуу Кыайыынан, Эһиги Кыайыыгытынан!» - биһиги ол күндү дьоммутугар хардарабыт.