Сиэри-туому тутуһан

  -- 2019 сыллаахха Тиэлиги оскуолатын 110 сааһын бэлиэтии сырыттахпытына, нэһилиэк баһылыга Алексей Григорьев уонна оскуола дириэктэрэ Василий Денисов: “Эн бу 25 сыл тухары меценат уонна попечитель быһыытынан көмөлөһөн кэллиҥ. Оскуолабытыгар ааккын иҥэриэхпитин баҕарабыт”, -- диэн санааларын эппиттэригэр, мин соччо сэргии истибэтэҕим. “Бастакы учуонайбыт, сүрэх-тымыр ыарыыларын үөрэппит үтүөлээх быраас Родион Петров аатын иҥэрэр ордук буолуо этэ”, – диэбитим. Ону баара, оруобуна ити кэмҥэ СӨ Доруобуйатын харыстабылын министиэристибэтэ Тиэлиги учаастактааҕы балыыһатыгар кини аатын биэрэр туһунан дьаһала тахсыбыт эбит. Оттон устаап быһыытынан, биир нэһилиэккэ биир киһи аата икки тэрилтэҕэ тэҥинэн иҥэриллиэ суохтаах. Онон: “Нэһилиэнньэ бэйэтэ быһаардын”, – диэбитим. Олохтоохтор санааларын истэн, нэһилиэк дьокутааттара мунньахтаан, улуус дьокутааттарын сэбиэтэ бигэргэтэн, төрөөбүт Тиэлигим оскуолата мин ааппын сүгэр буолбутуттан олус долгуйбутум. Аҕам Алексей Семенович Пахомов бу нэһилиэккэ миигиннээҕэр элбэх өҥөлөөх киһи буоллаҕа. Управляющайдыыр кэмигэр отделениета сойууска бастаабыта. Кинини быһа түспэккэ, аатын аллеяҕа иҥэрэн үйэтиппиттэрин кэннэ, дьэ, биирдэ бу тэрээһини ыытарга санаммытым. Аҕам ону көҥүллүүр курдук, түүлбэр көстөн ааспыта. Онон эрэх-турах сананан, туох баар сиэри-туому тутуһан, тэрээһиммитин ыыттыбыт. Көннөрү үөрүүлээх аһыллыы буолбакка, кэнчээри ыччакка, учууталларга туһалаах буоллун диэн, научнай-практическай кэмпириэнсийэ киэбинэн тэрийдибит,-- диэн кэпсиир экэнэмиичэскэй наука дуоктара, Арассыыйа наукаларын академиятын Сибиирдээҕи салаатын федеральнай чинчийэр киинин сүрүн үлэһитэ, эспиэрэ, СО РАН экэнэмиичэскэй наукаларга холбоһуктаах учуонай сэбиэтин чилиэнэ, Арассыыйа естественнэй наукаларын академиятын академига, СӨ норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, Мэҥэ Хаҥалас, Сунтаар улуустарын, Тиэлиги  Бочуоттаах гражданина, мецената уонна попечителэ Александр Пахомов.

 Кини, чахчыта да, сиэри-туому олус тутуһар буолан, үөрүүлээх аһыллыытыгар Арчы дьиэтиттэн доҕорун, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитин, I Наахара нэһилиэгин Бочуоттаах гражданина Борис Михайловы анаан таһааран алҕатта. Алгыс аман тылын арчылыырдыы, көппөх хаар наҕыллык түспүтэ, сир-дойду ырааһырбыттыы сырдаабыта...

Махталбыт бэлиэтэ

Оскуола А.А.Пахомов аатын сүгэр буолбутунан, киириигэ саҥа вывеска ыйанна.

  Оскуола көрүдүөрүгэр Александр Алексеевич Пахомов олоҕун, үлэтин сырдатар истиэндэ баар буолла.  

--Ытыктыыр киһибит Александр Пахомов аатын иҥэрэр туһунан быһаарыныыны 2020 сыл бэс ыйын 26 күнүнээҕи 28-с сиэссийэбитигэр ылыммыппыт, -- диэтэ эҕэрдэтигэр Мэҥэ Хаҥалас дьокутааттарын улуустааҕы Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Павел Сазонов уонна ол уураах докумуонун оскуола дириэктэрэ Василий Денисовка үөрүүлээх быһыыга туттарда.

    -- Нэһилиэкпит туох баар боппуруоһун барытын быһаарарга көмөлөһөр, өрүү үбүнэн-харчынан, сүбэтинэн өйүүр меценаппыт, попечительбит Александр Алексеевич үөрүүтүн үллэстэ, бүгүн бииргэ алтыһан үлэлээбит доҕотторо кэлбиттэр. Ол аата бу көннөрү официальнай тэрээһин буолбатах. Бүгүҥҥү дьоро күн – киһи киһиэхэ махталын биллэрэр түгэнэ. Биһиги эмиэ махтанан, кини аатын үйэтитэргэ быһаарыммыппыт, -- диир I Наахара баһылыга Алексей Григорьев.

   Алексей Иванович сөпкө бэлиэтиир. Бу ааҕыыларга кэлбит дьон бары Александр Алексеевичка олус махталлаахтар эбит. Холобура, Сунтаар улууһун баһылыга Анатолий Григорьев кэпсиир:

--Сунтаарга Александр Алексеевич 4 сыл хомсомуол I сэкирээтэринэн үлэлээбитэ. Ол кэми билиҥҥэ диэри дьон истиҥник ахтар. СӨ Бырабыыталыстыбатын дьаһалтатын каадырга отделын салайа олорон, миигин Москваҕа норуот хаһаайыстыбатын уонна судаарыстыбаннай сулууспа академиятыгар үөрэттэрэ ыыппыта. Бүтэрэн кэлэрбэр, кэмитиэтигэр көмөлөһөөччү гыммыта, онтон бэрэсидьиэн аппараатыгар бииргэ үлэлээбиппит. Дьэ, салайар үлэҕэ үчүгэй оскуоланы онно барбытым. Олус эппиэтинэстээҕэ, ирдэбиллээҕэ, туруоруммут сыалын булгуччу ситиһэн баран тэйэрэ. Ол хаачыстыбаларыгар уһуйуллан, мин билигин улуус баһылыга буолан турабын.

• А.А. Пахомов Сунтаар улууһун Бочуоттаах гражданина буолла.

Мэҥэ Хаҥалас баһылыга Николай Старостин: “Оройуон туох баар хамсааһыныгар, бэлитиичэскэй олоҕор, тэрээһиннэригэр өрүү кыттар, кыттыһар, кыһаллар патриот киһибит буолар. Ол иһин улуус уопсастыбаннаһа, тиэлигилэр, дьокутааттар бары биир санаанан Александр Пахомов аатын оскуолаҕа иҥэрэргэ үөрүүнэн сөбүлэспиттэрэ”, -- диэн бэлиэтээтэ.

Үөрэх улуустааҕы салалтатын начаалынньыгын солбуйааччы Николай Никифоров “Мэҥэ Хаҥалас үөрэҕириитин сайдыытыгар кылаатын иһин”, оттон СӨ Экологияҕа, айылҕа баайын туһаныыга уонна ойуур хаһаайыстыбатыгар министиэристибэтиттэн Ньургуйаана Гуринова “Экологическай сырдатыыга кылаатын иһин” бэлиэлэри туттардылар.

Телеграмма ыытан, РФ Спордун миниистирэ О.В. Матыцин, РФ Үөрэҕин миниистирин солбуйааччы Д.Е.Глушко, бастакы Бэрэсидьиэн М.Е.Николаев, Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлэ П.В.Гоголев, Ил Дархан дьаһалтатын салайааччы А.С.Владимиров уо.д.а эҕэрдэлээбиттэр.  Михаил Ефимович Саха сиригэр меценатство хамсааһына, дьиэ кэргэн бэлиитикэтэ, экэниэмикэтэ, сайдыыларыгар А.А. Пахомов улахан оруоллааҕын бэлиэтээбит.

Билим биһигэ буоллун!

 Пахомов эрэгийиэннээҕи ааҕыылара санитарнай ирдэбилинэн онлайн ыытылыннылар. Видео-матырыйаалларын 17 улуустан 115 үөрэнээччи уонна 70 педагог ыыппыт. Ол аата барыта 185 киһи кыттыбыт.

Бу үөрүүлээх тэрээһиҥҥэ дакылааттарын лауреаттар эрэ аахтылар.  НПК сиэксийэлэрэ А.А.Пахомов үлэлээбит эйгэлэринэн араарыллыбыттар.

«Александр Пахомов олоҕо, уопсастыбаннай, судаарыстыбаннай уонна научнай үлэтэ” салааҕа лауреатынан Тиэлиги VIII кылааһын үөрэнээччитэ Анжела Александрова буолла.

    --Александр Пахомов 1958 сыллаахха Уус Алдан Түүлээҕэр төрөөбүтэ. Аҕата Алексей Семенович Пахомов Амматтан төрүттээх эбит. Тиэлигигэ кэлэн олохсуйбут. Ийэтэ Мария Николаевна Стрекаловская Уус Алдан Кыыллаайыта. Төрөппүттэрэ иккиэн култуура училищетын бүтэрбиттэр. Ол эрээри Алексей Семенович сааһын тухары холкуос-сопхуос салайар үлэтигэр сылдьыбыт, ийэтэ бибилэтиэкэрдээбит, учууталлаабыт.

Александр Алексеевич 1964 с. маҥнайгы кылааска Тиэлигигэ киирэн баран, орто сүһүөх кылаастарга Табаҕаҕа үөрэммит, онтон оскуоланы Кириэс Халдьаайыга бүтэрбит. Оччолорго Табаҕаҕа космонавт Валерий Быковскай, артыыс Клара Лучко курдук биллэр дьон сылдьан ааһаллар эбит. Олорго рабочком аҕата хомус оҥорторон бэлэхтиирэ. Уолугар эмиэ оҥорторон, Александр Алексеевич оччолортон оонньуур буолбут. Устудьуоннуу сылдьан, Хомус Уйбаан тэрийбит “Алгыс” ансаамбылыгар дьарыктанар. Өссө бастакынан “кук-куук” диэни сатаан, “кэҕэлиир хомусчут” аатын ылбыт. Өрөспүүбүлүкэҕэ үрдүкү дуоһунастарга да үлэлии сылдьан, улахан учуонай да буоллар, төрөөбүт түөлбэтин кытта ситимин хаһан да быспат, олохтоох нэһилиэнньэҕэ болҕомтолоохтук сыһыаннаһар. Оскуолабыт попечительскай сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ. Эргэ дьыссааты начаалынай оскуола оҥорорго, улахан оскуоланы уларытан тутарга, матырыйаалынай базатын бөҕөргөтөргө сүҥкэн көмөлөөх. Балтыларын кытта 1997 сылтан ыла бастыҥ үөрэнээччигэ ийэлэрин аатынан истипиэндьийэни туттараллар. Кинилэр бу бачыымнарын 15 киһи батыһан, анал бириэмийэлэри олохтоотулар.

Сиэксийэлэр лауреаттарын билиһиннэрдэххэ: “Саха сирин экэниэмикэтэ” -- бөһүөлэгэр бассейн оҥорор бырайыактаах Максим Корякин (Майа, Мэҥэ Хаҥалас, VIII кылаас), «Естественнэй наукалар: Экология. Чөл олох. ОБЖ» -- уу састаабын чинчийбит Павел Слободчиков (Павловскай, Мэҥэ Хаҥалас, Х кылаас) «Тыа хаһаайыстыбатын наукалара» -- хортуоппуйу сиэмэнэн үүннэрии туһунан дакылааттаах Вячеслав Бусель уонна Руслан Гаврильев (Бүлүү Бороҕоно, IX кылаас), «Историческай наукалар. Саха сирин хомсомуола» -- Аҕа дойду Улуу сэриитин кэмигэр өстөөх концентрационнай лааҕырдарыгар түбэспит мэҥэлэри ирдэспит Айсен Лонгинов (Моорук, Мэҥэ Хаҥалас, VII кылаас).

Учууталлар эмиэ кытыннылар. «Агротехнологическай үөрэхтээһин» сиэксийэтигэр кыайбыт Яна Ильинична Габышева (Мэҥэ Хаҥалас Балыктааҕа) биология уруогун практическай дьарыктарын оскуола оҕуруотугар ыытан, чинчийэр үлэҕэ оҕолору хайдах сыһыарарын туһунан кэпсээтэ. «Политехническай үөрэхтээһин” лауреата -- Мэҥэ Хаҥалас үөрэтэр-оҥорон таһаарар киинэ (дириэктэр Н.П.Тарасов). Бу киин педагогтара, кванториум курдук, оҕолорго аналлаах “FabLab” диэн инженернэй-техническэй лабораторияны үлэлэтэн саҕалаабыттар. Судургутук эттэххэ, араас станоктардаах мастарыскыай. “Профориентационнай үлэ” салааҕа Бүлүү Г.С.Донской аатынан 2-с №-дээх оскуолатын айар бөлөҕө бастаата. Кинилэр кылгас эрээри, чаҕылхай олоҕу олорбут үөрэнээччилэрэ Андрей Слепцов научнай-чинчийэр үлэ сайдыытыгар киллэрбит өҥөтүн сырдаттылар.

«Педагогическай технологиялар: дьиэ кэргэн уонна оҕону иитии» хайысхаҕа бастыҥынан ааттаммыт Екатерина Николаевна Попова (Мэҥэ Хаҥалас Бэдьимэтэ) сэһэргиир:

--2012 сылтан ыла биһиги оскуолабыт “Дьөһүөл” диэн иитэр-үөрэтэр бырайыагынан үлэлиир. “Дьөһүөл” диэн тыл “аргыстаһан, арыаллаан” диэн өйдөбүллээх. Ол аата биһиги кэнчээри ыччаппытын бары кыттыһан, көмөлөөн иитэбит: эбээлэр, аҕалар, ийэлэр, инбэлииттэр түмсүүлэрэ, төрөппүт кэмитиэтэ. Оскуолаҕа эрэ аҥаардас сэлээннээбэккэ. Быйыл, холобура, Дьоруой Попов сылынан, кини аатынан Кубок иһин уолаттар уонна аҕалар хамаандалара куоталаһан саҕалаатылар: спорка, үлэҕэ, үөрэххэ, култуураҕа. Түмүгү ахсынньыга Федор Кузьмич төрөөбүтэ 100 сылын бэлиэтииргэ таһаарыахпыт. Биһиги эрэ улууспутугар ылыллыбыт Иитии кэнсиэпсийэтигэр уонна ФГОС бырагырааматыгар бу “Дьөһүөлбүт” бары өттүнэн сөп түбэһэр.  

НПК кыайыылаах үөрэнээччилэрэ 5000, бастакы истиэпэннээх дипломаннар 3000, иккистээбиттэр 2000, үһүстээбиттэр 1000, оттон учууталлар 10000, 7000, 5000, 3000 солкуобай суумалаах сэртипикээттэринэн наҕараадаланнылар. Бирииһэ бэртээхэй буолбаат? Дэлэҕэ “Инникигэ хардыы” НПК киинин салайааччыта Михаил Черосов: “Бириэмийэлэрэ улахана бэрт. Онон кэлэр сырыыга букатын элбэх киһи кыттыа диэн сэрэйэбин”, -- диэн бэлиэтээн этиэ үһү дуо?.

СӨ Үөрэҕин миниистирин бастакы солбуйааччы Михаил Присяжнай:      

--Наука уонна технология сылыгар бу Пахомов ааҕыылара ыытыллыбыта тоҕоостоох. Бу НПК учуонайдары үүннэрэн таһаарарга үктэл буоллун. Сотору кэминэн ирбэт тоҥ кыһалҕаларыгар норуоттар икки ардыларынааҕы кэмпириэнсийэни ыытарга былаанныыбыт. Эһиэхэ кэлэн иһэн көрдөххө, II Наахараттан саҕалаан, көнө кырдаллар бысталанан, быллаардар буолбуттар, онон-манан дүөдэлэр үөскээбиттэр. Онон бу тиэмэни ылсан үөрэтэргит буоллар , -- диэтэ уонна ирбэт тоҥ туһунан кинигэлэри бэлэхтээтэ.

Үүнэр көлүөнэлэр пуондаларын генеральнай дириэктэрэ Владимир Егоров:

--Эһиил 2022 сылга Дьокуускайга иккис төгүлүн Интеллектуальнай оонньууларбыт буолаллар. Онно бырайыактары көмүскээһин хайысхата баар буолуоҕа. Оройуоннарга ыытыллар маннык НПК-лартан кынат анньынан, оҕолор ол улахан түһүлгэҕэ кытталларыгар баҕарабын!

Оттон “Арассыыйа – мин устуоруйам” мультимедийнай паарка дириэктэрэ Дмитрий Соловьев Тиэлиги оскуолатын үөрэнээччилэрин мусуойдарыгар кэлэн ыалдьыттыылларыгар, босхо экскурсияҕа сылдьалларыгар ыҥыран үөртэ.

Быраактык-учуонай

     -- Александр Алексеевич ыытар тэрээһиннэригэр олус ирдэбиллээх, ымпыгар-чымпыгар диэри хонтуруоллааччы. Ону бүгүҥҥү ааҕыылар үрдүк таһымҥа барбыттара да туоһулуур. Төһө да үлэҕэ кытаанаҕын иһин, эдэр дьону олус өйүүр үтүө өрүттээх. Мин университет устудьуоннарын идэлээх сойуустарын бэрэссэдээтэлэ эрдэхпинэ, “Бастыҥ дьиэ кэргэн” диэн куонкуруһу ыытаары, киниэхэ тиийэн, Дьиэ кэргэн кэмитиэтэ көмөлөһөрүгэр көрдөспүтүм. Кини тута сөбүлэспитэ, бириис бөҕөтүн биэрбитэ. Ити бастакы алтыһыыбыт этэ. 2003 сыллаахха Москваҕа судаарыстыбаннай сулууспа академиятыгар үөрэнэ сырыттахпына, Александр Алексеевич онно докторскайын көмүскэммитэ. Үлэтин дьиэ кэргэн экэниэмикэтигэр суруйбут этэ. Ити тиэмэҕэ, чахчы, уопута улахан. Элбэхтэн биири холобурдаатахха, хамнас олох кэлбэт сылларыгар кини тыа ыалларыгар куруолук, куурусса, сибиинньэ түҥэтиини тэрийбитэ. Быраактык-учуонай буолан, чинчийиитэ олоххо олус туһалаахтар, -- диэн кэпсиир Анжелика Андреева, СӨ Дьахталларын сойууһун бэрэссэдээтэлэ.  

-- Билиҥҥитэ Александр Алексеевич 10 монографиялаах, 130 научнай ыстатыйалаах. Мэдиссиинэ буоллун, экэниэмикэ буоллун, быраап буоллун – барытыгар суруйар дэгиттэр киһи. Олоҕу кытта тэҥҥэ хардыылаан, аны нанотехнологияҕа кытта санааларын үллэстэр, -- эбэн этэр Прасковья Гаврильевна Игнатьева, Тиэлиги учуутала.

Дьону бэйэтигэр тардар айылгылаах

--Абылыыр айылгылаах, дьону бэйэлэригэр тардар дьон баар буолар. Александр Алексеевич оннук киһи, -- диэн кэпсээн саҕалыыр Сунтаар Кириэстээҕин оскуолатын дириэктэрэ Павел Васильев. -- Чэпчэки атлетика федерациятын бэрэсидьиэнинэн анаммытыгар, миигин солбуйааччы оҥостубута. Иккиэн Москваҕа кэмпириэнсийэҕэ тиийбиппитигэр, бастаан "Бу хантан тустуук курдук дьон кэллилэр?”  диэбиттии көрсүбүттэрэ. Онтон Александр Алексеевич кэпсээн-ипсээн барбытын кэннэ, арай биирдэ өйдөөн көрбүтүм, Олег Матыциннаах (билигин РФ Спордун миниистирэ), Павел Рожковтаах (РФ Паралимпийскай кэмитиэтин вице-бэрэсидьиэнэ) киһибитин батыһа сылдьар буолан хаалбыт этилэрэ. Соннук кини харизмалаах.

Федерацияны тэрийэрбитигэр, барыбытыгар көнөтүнэн быһа-бааччы эппитэ: “Чэпчэки атлетиканы чахчы сайыннарар эрэ санаалаах буоллаххытына үлэлэһиҥ, оттон аат-суол оҥостоору, бэйэ туһугар барыһыраары киирэр буоллаххытына, баһаалыста, эрдэтинэ тахсан барыҥ”, – диэн. Итинник кэнкириэтинэй, чиэһинэй. Аны, бэрт туруорсуулаах. Ол иһин марафонецтарбыт  Татьяна Жирковаҕа уонна Надежда Корасеваҕа иккиэннэригэр Дьокуускй киинигэр 3 хостоох кыбартыыралары сүүрэн-көтөн булбута. Буор-босхо. Кыргыттар үөрүүлэриттэн ытаабыттара. Ол саҕана, 2000 сылларга, спорт министиэристибэтэ чэпчэки атлетика туох баар тэрээһинигэр, күрэхтэһиитигэр сылга баара-суоҕа 500 тыһыынча эрэ солкуобайы көрөрө. Оттон Александр Алексеевич сүүрүктэригэр бүтүн дьиэни ылан биэрэрэ. Дьэ, сүктэриллибит эбээһинигэр оннук бэриниилээх киһи.

-- Үөрэммит биолого-географическай факультетыгар эмиэ бэриниилээх.  Кини көмөтүнэн БГФ историятын кинигэтэ тахсыбыта. Оччолорго мин декан этим, онон олус махтанабын, -- диир АГАТУ ректорын э.т. Константин Кривошапкин.

СӨ Үлэҕэ уонна социальнай сайдыыга миниистирин солбуйааччы Афанасий Постников:

--Оруобуна тэҥинэн Тиэлиги нэһилиэгэр А.А.Пахомов олохтообут өрөспүүбүлүкэтээҕи Аҕа күрэҕэ буолла. Александр Алексеевич салайбыт Дьиэ кэргэн дьыалаларыгар кэмитиэтин үлэтин билигин биһиги министиэристибэбит сүрүннүүр. Оччолортон сүрүн сорукпут – хас биирдии ыал байылыаттык олорорун ситиһии, дьадайыыны утары охсуһуу. Үлэтэ суохтарбыт тус дьыалаларын тэринэллэригэр бэриллэр социальнай хантараактарын сууматын быйыл 310 мөл. солкуобайтан 680 мөл. солк. диэри улаатыннардыбыт. Александр Алексеевич эр киһи норуот  тирэҕэ, көмүскэлэ, кэскилэ буоларын өйдөөн, аҕалар статустарын үрдэтэргэ үлэни ыыппыта. Кини саҕалаабытын симилиппэккэ, салгыы сайыннаран иһиэхпит.

2024 сылы эрэнэ күүтэбит

     А.А. Пахомов аата иҥэриллибит оскуолатын дьиэтэ 1974 сыллаах типовой тутуу. Икки этээстээх эбит. Ону Сыдыбыл баһаарын кэнниттэн мэндиэмэнин көтүрэргэ күһэйбиттэр. Онон билигин 98 миэтэрэ усталаах уһун субурҕа оскуола буолан турар.

Тиэлиги орто оскуолатын эдэркээн дириэктэрэ Василий Денисов:

--Оскуолабыт 112 саастаах. Бу үөрэх дьылыгар 87 үөрэнээччилээхпит. Сахалыы эйгэлээх кыһа буолабыт. Оҕолорбут А.А.Пахомов сыыйа тардан оонньуур ньыматынан хомустууллар.

Остуол сахалыы оонньууларыгар үөрэнээччилэрбит Ян Захаров, Аэлита Алексеева өрөспүүбүлүкэҕэ мэлдьи бастыыллар.

2016 сылтан ыла оскуола-саад диэн буолбуппут.  Онон  оҕолору уһуйаан саҕаттан оскуолаҕа сыһыаран, бэлэмнээн саҕалыыбыт. Былаан быһыытынан, 2024 сылга федеральнай үптэн таас оскуола тутуллуохтаах. Бырайыагын “Мэҥэ-строй” оҥоро сылдьар. Пахомов ааҕыылара 3 сылга биирдэ ыытыллар буолуохтара. Оччоҕо кэлэр НПК оруобуна 2024 сылга түбэһэр. Эрэнэбит, онно саҥа оскуолаҕа кыттааччыларбытын көрсүөхпүт диэн.