Бу билиҥҥи ыҥырыылаах Ил Түмэн өссө үлэлээн бүтэ илигинэ, уларытыыны киллэрэ охсуохха диэччилэр бааллар. Маныаха, «Ыт ыксаан-ыксаан икки хараҕа суох оҕону төрөтөр» диир норуот өһүн хоһоонун санатыахха сөп этэ. Оттон судургута суох боппуруос быһаарыллыытыгар бөлүһүөпүйэ науката «ханнык баҕарар боппуруоска таба эппиэти биэрэргэ, онуоха бастатан төрүөттээх-түмүк сибээһэ быһаарыллыахтаах» диэн ирдэбил халбаҥнаабакка тутуһуллуохтааҕын туһунан этэр.

Оччотугар биһиги парламентаризм икки систиэмэтин тэҥнээн көрүөҕүҥ. Сэбиэскэй кэмҥэ норуот талбыт парламеныгар нэһилиэнньэ киэҥ араҥатыттан муҥутуур элбэх бэрэстэбиитэл талыллыахтаах диэн бириинсип тутуһуллан кэлбитэ. Оннук бэлиитикэ туоһутунан, Саха АССР XII ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэтигэр (бу урукку систиэмэнэн тиһэх ыҥырыы этэ) 165 дьокутаат нэһилиэнньэ бары араҥатыттан мандаат туппута буолар. Чуолаан бу парламент өрөспүүбүлүкэ  судаарыстыбаннай суверенитетын туһунан дэкэлэрээссийэни, олох саҥа ирдэбиллэригэр толору эппиэтиир Төрүт сокуону ылыммыта. Өрөспүүбүлүкэ Бэрэсидьиэнин дуоһунаһын олохтооһун, Российскай Федерация уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин икки ардыларыгар салайыы боломуочуйаларын, бас билиини тыырсыы, киин былааһы кытта федеративнай дуогабары түһэрсии курдук  тыын боппуруостары быһаарбыта, сокуоннары ылыммыта. Аарыма дойдуга тосту уларыйыылардаах, эмиэ ол быһыытынан улахан дьиксиннэриилээх быыһык кэмҥэ, сыччах өрөспүүбүлүкэ уонна норуот интэриэстэринэн салайтаран, харса суох үлэлээбитэ, элбэҕи ситиспитэ уонна олохтообута.

XII ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэт кылгас кэм иһинэн ылынар сокуоннара, биир оннук олоххо үлэлээбитинэн бараллара. Тиһэх Үрдүк Сэбиэт бу этиллэр ыҥырыытыгар үлэлээбит киһи быһыытынан, парламент элбэх дьокутааттаах буолан, сокуону оҥорор үлэтэ атахтанар, бытаарар, тардыллар диэн куоһур олоҕо суоҕун бигэргэтэбин. Үрдүкү Сэбиэт улахан быһаарыылаах суолталаах сокуоннары ылынарыгар, оччотооҕу Сойуус суолталаах «Якуталмаз» ПНХ, «Якутзолото» ПХ, авиация управлениета, ЛӨХП курдук, о.д.а. бөдөҥ тэрилтэлэр кыахтаах «генералларын таһынан, Д.Кораблев, В.Гуминскай, Д.Боткунов, Е.Секов уо.д.а. харса-хабыра суох  эппит-тыыммыт аҕай дьокутааттар бааллара. Кинилэри сэргэ Ф.Охлопков, Ю.Прокопьев, Е.Ларионов, А.Петраков уо.д.а. киэҥ көрүүлээх уонна билиилээх хомуньуус дьокутааттар инники күөҥҥэ сылдьаллара. Нэһилиэнньэ араас араҥатыттан талыллыбыт дьокутааттар икки ардыларыгар уохтаах мөккүөрдэр, сытыы киирсиилэр элбэхтик тахсаллара. Бу гынан баран, өрөспүүбүлүкэ интэриэһэ сытыытык күөрэйэн кэллэҕинэ, бары оннуларын-тойдорун булан, сөбүлэһиигэ, биир түмүккэ булгуччу кэлэр этилэр. 165 дьокутаат оннук үлэлээн-хамсаан, үөһэттэн күһэйии күүһүнэн, болдьохпут бүтүөн иннинэ ыһыллыбыппыт.

Арассыыйа аныгы устуоруйатыгар, норуот талбыт РСФСР Үрдүкү Сэбиэтин дьокутааттарын Үрүҥ дьиэҕэ хаайан олорон, Борис Ельцин Кантемировскай дибиисийэ тааҥкаларынан үлтүрүтэ ытыалатан сэбиэскэй былааһы букатыннаахтык суулларан турар. Саҥа былаас дьаһалынан ыытыллыбыт быыбардар түмүктэринэн, Арассыыйаҕа Госдума, Саха сиригэр Ил Түмэн диэн ааттардаах бастакы буржуазнай парламеннар тэриллибиттэрэ. Нэһилиэнньэ киэҥ араҥатыттан талан дьокутааты быыбардааһын букатыннаахтык тохтообута. Дойду бары парламеннара дириҥ сиэптээх эрэ дьон түмсэр түөлбэлэригэр кубулуйбуттара. Ол түмүгэр, холобур, Ил Түмэн дьокутаатын ахсаана уруккутааҕар үс төгүл аҕыйаабыта. Бастакы ыҥырыылаах Ил Түмэн икки балаататыгар 56 дьокутааттаах үлэлээбитэ. Кэлиҥҥи ыҥырыылар 70 дьокутааттаммыттара.

Бастакы уонна иккис ыҥырыылаах Ил Түмэҥҥэ норуот туһугар үлэлиир быһаарыныылаах, өрөспүүбүлүкэ суверенитета уонна Төрүт сокуона хайдах быһыыга-майгыга ылыллыбытын үчүгэйдик билэр, суверенитет норуокка сахпыт биһирэмнээх уларыйыыларын толору ылынар уонна өйүүр дьокутааттар элбэх этилэр. Бастакы ыҥырыылаах Ил Түмэн дьокутааттара, бэрэсидьиэн уонна бырабыыталыстыба күүстээх утарыыларын ылыммакка баай-дуол, үп-харчы аналларынан туттуллууларын хонтуруоллуур анал кэмитиэти тэрийбиттэрэ. Ити ыҥырыы дьокутааттара парламент биир сүрүн боломуочуйатын – хонтуруоллуур аналын бигэтик толорбуттара.

Хомойуох иһин, сорох урукку уонна билигин үлэлии сылдьар дьокутааттар, Ил Түмэни уларыта тутуунан сибээстээн, Арассыыйа уонна СӨ Конституцияларыгар сокуону оҥорор былаас туһунан суруллубуту киэр быраҕан туран,  парламент Хонтуруоллуур кэмитиэтин үлэтин тохтотор туһунан дьоҥҥо-сэргэҕэ «өй уга» сатыыллар. Дьиҥэр, дьиҥ дьыалатыгар, парламент хонтуруоллуур функциятыттан бэйэтин үтүө көҥүлүнэн уонна дьулуурунан аккаастаммыта быданнаабытын үрдүнэн. Оччотугар дьокутааттар Төрүт сокуоҥҥа булгуччу уларытыыны киллэриэхтээх этилэр.

Ааспыт сылга норуотунан куоластаан РФ  Конституциятыгар эбиилэр киллэриллибиттэрин, чуолкайдааһыннар оҥоһуллубуттарын кэнниттэн, Төрүт сокуон 5-с ыстатыйатыгар субьектар парламеннара туох-ханнык уорганнаах буолалларын бэйэлэрэ быһаараллар диэн этиллэр. Өрөспүүбүлүкэ Төрүт сокуонун 54-с ыстатыйатыгар билигин даҕаны сурулла сылдьар парламент хонтуруоллуур функциятын туһунан этиини ким ылан быраҕар кыахтааҕый?

Ил Түмэн бастаан тэриллиэҕиттэн бастайааннай төрүккэ сокуоннары оҥоруунан дьарыктанар, хамнастаах 35 дьокутааттаах уонна атын үлэҕэ үлэлиир (сүнньүнэн улуустарга) уочараттаах пленарнай мунньахтарга кыттар, Ил Түмэнтэн хамнастаммат эмиэ 35 дьокутааттаах икки балааталаах парламент быһыытынан үлэлээбитин бары билэбит. Маннык тутулунан икки ыҥырыыга үлэлээбитэ.

Өрөспүүбүлүкэ Бэрэсидьиэнэ В.А.Штыров уопсастыбаннай төрүккэ үлэлиир Өрөспүүбүлүкэ балаататын үлэтин тохтотон, ол оннугар 35 дьокутааты бартыыйынай испииһэгинэн талар реформаны ыыппыта. Биллэн турар, маны кини бэйэтин көҥүлүнэн саҕалаабыт уонна олоххо киллэрбит дьыалата буолбатах. Быыбар систиэмэтигэр дойду үрдүнэн  киллэриллибит уларытыы буолар. Былаас күүскэ үлэлэһэн, үптээх-астаах, бэйэтин уонна баай кылааһын интэриэстэригэр үлэлиэхтээх «Биир ньыгыл Арассыыйа» баартыйаттан, бары таһымнаах парламеннары дьокутааттарынан тилэри толорору ситиспитэ. Үһүс ыҥырыылаах Ил Түмэнтэн саҕалаан, парламент былаас хонноҕун сылааһыттан тэйиэн баҕарбат буолбута дьиҥнээхтик биллибитэ.

Кэлэр сэттис ыҥырыылаах Ил Түмэн төрүү да илигинэ, Ил Дархан кини  инники төлкөтүн түстүүр сыаллаах реформалааһын туһунан этиитин дорҕооно өссө симэлийиэн иннинэ, кэккэ дьокутааттар тыынан-тыбыыран турдулар, харыларын сорунуулаахтык ньыппарынан төбөлөрүн оройунан түһүнэн кэбистилэр.

Сэбиэскэй уонна дэмэкирэтиичэскэй дэнэр систиэмэлэргэ дьокутааттаабыт киһи буоларбынан, тус бэйэм санааларбын этэргэ холонуум. Парламены 48 дьокутааттаах оҥоруу сүрүн сыала Ил Түмэни норуоттан өссө тэйитэн биэрии буолар. Парламены Ил Дархан уонна бырабыыталыстыба кылгас тэһииҥҥэ тутан сылдьан, бэйэлэригэр наадалаах сокуоннары оҥорор кэнсэлээрийэҕэ кубулутуу. Биир мандааттаах 36 быыбардыыр уокурук тыытыллыбакка хаалларылларын туһунан этиллэр буолан баран, былаас бу уокуруктарга хаһыытыыр харчыламмыт, үөгүлүүр үптэммит биисинэс аныгы бэрэстэбиитэллэрэ быыбардарга кыайалларын оҥорон биэрэн, кинилэргэ аан тэлэччи аһыллан биэрэрин ситиһиэҕэ. Киһи үлэтинэн байбытыгар туох да куһаҕан суох. Ол эрээри, былаас биисинэһи кытта силбэһиитигэр булгуччу атын интэриэстэр үөскээһиннэрэ ханна баҕарар баар көстүү. Ил Түмэн сис кэмитиэтин былаанынан, барыта 48 дьокутааттаах буолуохтаах парламеҥҥа, баартыйаларга 12 миэстэ бэриллиэхтээх дэммит. Итиччэтигэр былааска оппозицияҕа турар баартыйалар дьокутааттарын, өйдөөн-санаан туран, ускуустубаннайдык бэлиитикэттэн тэйитии соруга ылыныллыбыт курдук. Арассыыйа көннөрүүлэри, эбиилэри киллэрбит Конституциятыгар, өрөспүүбүлүкэ Төрүт сокуонун сөп түбэһиннэрэбит диэн матыыптаан, Ил Түмэн үп-харчы, баай-дуол аналларынан туттуллууларын хонтуруоллуохтаах функциятын ылан кэбиһэргэ туһуламмыт этиилэр быгыалааһыннара төрдүттэн түбэһиэхчэ тыллар уонна быһаарыныылар буолбатахтар.

Түмүккэ

Быйыл күһүн, балаҕан ыйынааҕы, Госдума быыбарыгар норуот кыһалҕатын тус бэйэлэрин кыһалҕаларынан ылынар, норуот интэриэһин туруулаһар быһаарыныылаах дьон, өскөтө хото быыбарданан хаалар түбэлтэтигэр, 2022-2023 сс. субьектарга ыытыллыахтаах быыбардар сокуоннарыгар уларытыылар киллэриллэн хаалыахтарын сөп. Онон билигин Ил Түмэҥҥэ бастайааннай төрүккэ үлэлиир 19 дьокутаат, уларыйа турар олоҕу тэҥҥэ ситиһэн, сокуоннары ситэн оҥорон испэтин быһыытынан, 16 дьокутааты эбэн, профессиональнай төрүккэ 35 дьокутааты  үлэлэтэр тоҕо сатамматый? Өссө 35 дьокутааты, олохтоммут бэрээдэгинэн, бартыыйынай испииһэктэринэн уонна  биир мандааттаах уокуруктарынан быыбардааһыны оннунан хаалларыахха. Күһүҥҥү быыбар кэнниттэн туох-ханнык балаһыанньа үөскүөҕүн билбэккэ олорон, инникитин дойдуга ыытыллыахтаах быыбардары сабаҕалаан көрбөккө эрэ,  эбиитин киин былаас бэйэтинэн олуйбакка-моһуйбакка олордоҕуна, оннун-тойун булбут Ил Түмэммитин бэйэбитинэн урутаан садаҕылыырбыт сыыһалардаах буолаарай?

Георгий Артемьев, XII ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэт, I, III, уонна IV ыҥырыылаах Ил Түмэн дьокутаата. Таатта уонна Мэҥэ Хаҥалас улуустарын Бочуоттаах олохтооҕо. СӨ  Норуотун ха­һаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ.