Кырдьаҕас суруналыыс, уҕараабат уохтаах бырапагандыыс Иван Борисов «Авксентий Егорович Мординов» диэн кинигэтэ ытык киһи төрөөбүтэ 111 сылын туолуутун уоп-болдьох көрсө бэчээттэнэн таҕыста. Кинигэҕэ, саха саарынын туһунан саҥаны, урут этиллибэтэх санаалары саҕан суруйуу баара бэлиэтэниэн наада. Билэр-көрөр дьон этэллэринэн, кинигэ урут хаһан да бэчээттэммэтэх хаартыскаларынан толоруллан, ситэриллэн бэриллибитэ ааҕааччыга улахан кэрэхсэбили үөскэтиэҕэр саарбахтааһын суох.

Сахалыы саҥаран, санаабын этэрим

А.Е.Мординов сэбиэскэй кэмҥэ үөрэхтэммит саха дьонуттан биирдэстэрэ. Чопчулаан этэр буоллахха, үрдүк үөрэхтээх адьас аҕыйах, кэмчи эрдэҕинэ үүнэн, сайдан тахсыбыт ыччаттартан биир бастакылара. Дьокуускайдааҕы педтехникум кэнниттэн тутатына, 1930 сыллаахха Москватааҕы бөлүһүөпүйэ, литэрэтиирэ, устуоруйа институтун устудьуона буолар уонна 1934 сыллаахха, үөрэҕин бүтэрэн, дойдутугар эргиллэр.

1934 сыллаахха Саха сиринээҕи педагогическай институт аһыллар, өрөспүүбүлүкэ бастакы үрдүк үөрэҕин кыһатыгар үлэлиэхтээх 10 преподавательтэн биирдэстэринэн ылыллар. Дьэ, уонна күн сириттэн арахсыар диэри (1993 с.), бу аналыттан тэйбэккэ, харыс да халбарыйбакка, олоҕун бүттүүнүн ыччаты үөрэтиигэ биэрэр. П.А.Ойуунускай тэрийбит тыл, литэрэтиирэ, устуоруйа наукаларын институтугар сүрүн үлэтин тас өттүнэн хос үлэлээһин быһыытынан сылдьыбыттаах. 1956 сыллаахха тэриллибит Саха судаарыстыбаннай университетын  бастакы ректора.

Үлэлиир-хамсыыр сааһын саамай үгэнин К.Маркс уонна В.Ленин үлэлэрин, үөрэхтэрин нууччалыыттан сахалыыга тылбаастааһыҥҥа ыыппыта биллэр. Төрөөбүт ийэ тылын муҥутуурдук баһылаабыт киһи этэ дииргэ бары төрүөттэр бааллар. Мин, тыа сирин оҕото, Михаил Шолохов «Тиэриллибит кырыс» романын А.Е.Мординов сахалыы тылбааһыгар аахпыппын күн бүгүнүгэр диэри өйбөр, дууһабар тутан сылдьабын. Дьиҥнээҕин, нууччалыытын аахпатаҕым эрээри, ол онтон тугу да сүтэрбэтэх буолуохтаахпын диэн тоҕо эрэ бигэ эрэллээхпин.

Мин үҥэр таҥарам – мин сахам аймаҕа

Идеологиялар эстэллэр, сыаннастар уларыйаллар, бэҕэһээ өрө тутуллубут – бүгүн тэпсиллэр. Биир тылынан, олох уста, дьүһүн кубулуйа турар майгылаах уонна ол курдук ыйаахтаах.

А.Е.Мординов дьиҥ хомунньуустуу, сэбиэскэйдии хатарыылаах, иитиилээх, өйдөөх-санаалаах киһи буолара үчүгэйдик өйдөнөр уонна ылыныллар. Сүдү киһи сэбиэскэй былааһа мөлтүүрүн-ахсыырын, онтон букатын даҕаны суулларын, эстэрин барытын илэ көрөн-билэн баран барбыта. Төһө да кырыйдар, өйө-мэйиитэ улаханнык мөлтөөбөтөх буолуохтаах. Тугу-тугу эргитэ санаабыта, тус бэйэтигэр туох түмүккэ кэлбитэ буолуой?! Бука, ону, аны кэлэн, хаһан да билиэхпит суоҕа.

Арай ытык киһи кэриэс тылларын хоһоонунан этэн хаалларбытын, өссө төгүл хатылаан билсиэҕиҥ:

«Олоҕум тобоҕун

Олорон бүтэриэм,

Хаарыаннаах дойдубун

 Хаалларан барыаҕым.

Үйэкэм тухары

 Үлэлии сатыырым,

Сахалыы саҥаран

Санаабын этэрим.

           Төрөөбүт дойдум

            Төлкөтүн саныырым,

Үөскээбит ыччатын

Үөрэтэр буоларым.

Мин үҥэр таҥарам –

Мин сахам аймаҕа

Бырастыы, бырастыы,

 Букатын бырастыы…

Туран кэллэрбин,

 Туруйа буоламмын

Төрөөбүт дойдубун

 Тулалыы көттөрбүн,

Сахам норуота

 Сайдыытын көрдөрбүн,

Сүрэҕим үөрүүтэ

 Сүрдэниэ да этэ.

Мин үҥэр таҥарам –

 Мин сахам аймаҕа,

Бырастыы, бырастыы,

 Букатын бырастыы…

1989 с.».

Бу кини, кырдьаҕас киһи, күнэ-чааһа чугаһаабытын сүрэҕинэн-быарынан сэрэйэн, хаһан да эппэтэх киччим тылларын хоһооҥҥо холбоон, норуотугар хаалларбыт кэриэһэ буолар. Орто дойдуттан арахсыбытын кэннэ, кыыһа Клара Авксентьевна аҕатын кумааҕыларын бэрийэ сылдьан булан, бэйиэт, суруналыыс Алексей Михайловка туттарбыта бэчээккэ тахсыбыт. Бу кэриэс хоһоону аахпыт кимиэхэ баҕарар, сүдү киһи ис сүрэҕиттэн тахсар, дириҥник толкуйдаммыт нүһэр, холку тыллара, чахчыта да, ол киһи өйүгэр-санаатыгар, сүрэҕэр, дууһатыгар тиийиэхтэрин сөптөөх этилэр.

Олоҕун устатын тухары сүрэҕинэн, өйүнэн-санаатынан ылынан, бэриниилээхтик сулууспалаан кэлбит былааһа эстибититтэн, үҥэр таҥаратын – сахатын аймаҕын ыччатын үөрэтэн-такайан кэлбит үөрэҕэ, кэччэниитэ суох бэрсибит билиитэ ахсарыллыбат буола бөххө хаһыллан хаалбыта, ама, кинини, кырдьаҕас киһини, мунчаардыбата, хомоппото, абарпата кэлиэ дуо!!

Бу гынан баран, уһулуччулаах бөлүһүөк киһибит ытыы-соҥуу, сулана, кыраһа-таныһа барбат эбээт. Хата, «сахам норуота сайдыытын көрдөрбүн, сүрэҕим үөрүүтэ сүрдэниэ да этэ» диир. Кини сахатын норуотун дьолугар-соргутугар, инники сайдыытыгар бүк эрэллээх. Үҥэр таҥарата – норуота эрэ инники кэскиллээх буоллун. Туох да мөккүөрэ суох, бу - сырдык санаа, сырдык ыра, сырдык өй буолар!

Үөскээбит ыччатын үөрэтэр буоларым

Ыччаты үөрэтиигэ эмиэ олоҕун анаан сылдьар университет бэрэпиэссэрэ, бөлүһүөк Виктор Данилович Михайлов бүгүн кэпсэтэр ытык киһибит адьас биир идэлээх кэллиэгэтэ буолар. Тус бэйэм Виктор Даниловиһы уруккуну да, билиҥҥини да үчүгэйдик анааран өйдүүр, билэр, ырытар киһинэн ааҕабын.

- Авксентий Егорович СГУ бастакы ректора. Ону кытта марксизм-ленинизм төрүттэрин үөрэтэр кафедра сэбиэдиссэйэ. Кэлин бөлүһүөпүйэ, научнай хомуньууһум кафедратын  уонна тиһэҕэр научнай хомуньууһум кафедратын сэбиэдиссэйэ. Барыта 52 сыл араас кафедралары салайбыта. Мин 1981 сылга университекка үлэлии киирэммин, бөлүһүөпүйэ уонна научнай хомуньууһум кафедратыгар оҕонньору кытта, кини салалтатынан 12 сыл бииргэ үлэлээбитим. «Оҕонньор» диирбин саха дьоно баалыахтара суоҕа дии саныыбын. Саха киһитэ, саха дьоно бэйэлэриттэн аҕа саастаах улаханнык ытыктанар, күлүгэ быһа хаамыллыбат киһини, бэйэлэрин икки ардыгар Оҕонньор диэн ааттыыллара урут да баара, билигин да баар.

Авксентий Егорович, дьоҥҥо-сэргэҕэ үчүгэйдик биллэринэн, оҕо эрдэҕиттэн оттомноох, дьоһуннаах тыллаах-өстөөх, наҕыл-холку майгылаах, бытаан туттуулаах эбит. Саха «оҕо оҕотуттан» диир сылыктааһыныгар сөрү-сөп түбэһэрэ үһү. Урукку устудьуоннар ытыктыыллара бэрт буолан, лиэксийэлэрин мэктиэтигэр тыыммакка олорон истэллэр эбит. Онуоха эбиитин ааҕара үчүгэйэ бэрт буоллаҕа: ытыс да саҕа кумааҕыта суох, биир да сыыс тылы туттубакка, устудьуоннар бары ситиһэн кэниспиэктииллэригэр сөрү-сөптөөх гына, ханнык да тиэтэлэ суох лоп-бааччы тылынан ааҕар, кэпсиир, быһааран биэрэр. Урукку көлүөнэ устудьуоннарга бэрэпиэссэрдэр А.Е.Мординов уонна И.М.Романов ааҕар лиэксийэлэрэ номох кэриэтэ кэпсээҥҥэ сылдьар буолаллар эбит.

Сахам норуота сайдыытын көрдөрбүн

--Сэбиэскэй систиэмэ тиһэх сылларыгар даҕаны Авксентий Егорович ханнык да мөккүөргэ кыттыбатаҕа, санаатын аһаҕастык эппэтэҕэ гынан баран, ханнык да түбэлтэҕэ олорон кэлбит олоҕуттан, үлэлээбит сыалыттан-соругуттан аккаастаммат дуулаҕа санаалааҕа биллэрэ. «Билиҥҥи дьон, Маркс уонна Ленин үөрэхтэрин аахпатах эрэ буолбакка, өссө төрүкү да билбэт, олох сыһыана суох дьон буолар. Үлүбээй өрөккөлөһүү, саба быраҕан, онно суох кириитикэлээһин үлүскэнэ өрөгөйдөөтө. Бу гынан баран, киһи аймахха Маркс-Ленин үөрэхтэрэ хатылаан төннүөхтэрэ, саҥалыы сыаналанар кэмнэрэ кэлиэхтэрэ», - диэн оҕонньор дьиҥ бөлүһүөктии киэбинэн  биирдэ эмэтэ холкутук сөҥөдүйэн кэбиһэр буолара.

1971 сыллаахха «Бөлүһүөпүйэ боппуруостара» киин сурунаал 6 №-гэр А.Е.Мординов «ССРС-ка национальностар икки ардыларынааҕы сыһыаннар сайдыыларын билиҥҥи уһулуччу суолталаах кыһалҕалара» ыстатыйата тахсыбыта. Ыстатыйа балачча мөккүөрү, өссө кириитикэни таһаарбыта. Ыстатыйа сүрүн ис хоһооно - Сэбиэскэй Сойуус наассыйаларын икки ардыларыгар «сбилижение» уонна «слияние» баар буолуохтаах диэн өйдөбүлү этэрэ. Маны сорох өрөспүүбүлүкэлэр учуонайдара, ол иһигэр ааттаах-суоллаах наука бөдөҥ бэрэстэбиитэллэрэ кытта бааллара, утарбыттара. Бу икки тыл суолталарын сыыһа өйдөөһүн тахсыбыта. «Слияние» диэн тыл ис хоһооно - «холбоһуу», «силбэһии» - диэн өйдөбүлүттэн араарыллан, «симэлийии», «симэлитии» таһымыгар анньыллан хаалбыта.

Диалектика айылҕаҕа да, уопсастыбаҕа да, киһи өйүгэр-санаатыгар да тахсар сайдыы хайысхаларын төрүттэрин-төрдүлэрин үөрэтэр. Авксентий Егорович диалектиканы дириҥник хасыһан үөрэппит уонна бу хайысхҕа биир оннук ураты билиилээх-көрүүлээх, бэлэмнээх киһи этэ. Маркс уонна Гегель үөрэхтэригэр «биир кэлим буолуу уратыйыыны, туспатыйыыны сабаҕалыыр» дэнэр. Ол аата уратыйыыта суох биир кэлим, биир сомоҕо буолуу кыаллыбат.

«Сближение» - «чугасаһыы», биһиги киһибит быһааран эппитинэн, экэниэмикэҕэ, бэлиитикэҕэ, идеологияҕа барыахтаах. Чэлгийэ сайдыы төрүтэ – төрөөбүт тыл. Наассыйалар култуураҕа чэлгийэ сайдыыны ситиһэннэр силбэһиилэрэ тахсыан сөп. Авксентий Егорович наука дуоктарын аатын ылар үлэтигэр, култуура сайдыыта социалистическай ис хоһоонноох, национальнай куормалаах буолуохтааҕын туһунан эппитэ. Социалистическай ис хоһооно - киһи аймах култууратын биир сайдар суола, хайысхата. Култуура национальнай куормата – бу уратыйыыта, туспатыйыыта, ол онон атын култууралары байытыһар анала.

Сахалыы «Пугало» диэн киинэбит көстө сылдьар. Сорохтор «саханы ньүдьүрэтэн, олус сүрдээн-кэптээн көрдөрүү баар» дииллэр. Национальнай куормалаах, ол аата ис хоһоонугар дьайыылаах буолуохтаах. Аан дойду бары норуоттарын менталитеттарыгар, олохторугар-дьаһахтарыгар, үгэстэригэр атыттарга ылбычча өйдөнө уонна ылынылла охсубат араас дьиктилэр-дьиибэлэр, ол иһигэр улахан соһутуулаах көстүүлэр, чахчылар бааллар. Онон сир уһугар олохтоох саха урааҥхайы кини уратытынан киирэҥҥин, кинини хайдах да ньүдьүрэтэн көрдөрбөккүн. Арай, тутуһуохха эрэ диэн тутуһа сатаатахха, сахаҕа «идэлээх» киһини туората, атаҕастыы сатааһын соччо тэнийбэтэх көстүү буолуон сөп этэ. Ол эрээри, киинэни туруорааччы хартыынатыгар уус-уран  күүһүрдэр, күүркэтэр ньымалары туттарын ылыныахха эмиэ сөп.

«Наассыйалар чэлгийэ сайдыылара кинилэр чугасаһыыларыгар тиэрдэр» диир Авксентий Мординов. Билигин өйдөөтөххө, бу 50 сыл анараа өттүгэр суруллубут ыстатыйаҕа улуу бөлүһүөкпит билиҥҥи XXI үйэҕэ кыаҕын ылан эрэр саҥалыы толкуйдуур ньымаҕа – синергетикаҕа тахсан испит эбит. Синергетика диэн өйдөбүл төрдө - синергия (гректииттэн – «умножаю усилие»). Маҥнай айылҕа көстүүлэригэр булбуттара. Нобелевскай бириэмийэ лауреата Илья Пригожин ону кэҥэтэн, экэниэмикэ, бэлиитикэ сокуоннарыгар, киһи өйүн-санаатын сайдыытыгар таһааран, бөлүһүөпүйэҕэ үөрэтиллэр хайысха быһыытынан саҥалыы толкуйдуур ньыма буоларын дакаастаабыта. Ол курдук, айылҕаҕа, дьон-сэргэ олоҕор-дьаһаҕар, билии-көрүү сайдыытыгар баар барыта оннун-тойун булан иһэр тулхадыйбат сокуоннаах. Ханнык баҕарар ыһыллыы-тоҕуллуу, айдаан-куйдаан кэмниэ кэнэҕэс бэрээдэктэнэр, сөптөөх суолун булар. Айылҕаны кэтээн көрөөччүлэр да, киһи-аймах устуоруйатын үөрэтээччилэр да итини бигэргэтэллэр. Күннээҕиттэн холобурдаатахха,  ыаҕастаах ууну тоҕу туппут курдук, түүнүн ардах бөҕөтө түһэн курулатар, ханна иҥмитэ, көппүтэ биллибэккэ, сарсыарда кубус-кураанах буолан соһутар. Синергия эффегэ! Таһырдьаттан тоҥон киирбит киһиэхэ тоҥ балыгы кыһан сиэтэллэр. Ол киһи ис-иһиттэн ирэн, сылыйан киирэн барар. Эмиэ Синергия. Арассыыйа элбэх омуктаах судаарыстыбанан буолара – кини дьоло. Ахсааҥҥа ахсаан, күүскэ күүс, талааҥҥа талаан эбиллэр. Онон Авксентий Егорович Мординов синергетика диэн өйдөбүл тарҕана илигинэ, элбэх омуктаах Сэбиэскэй Сойуус ханнык суолунан сайдыахтааҕын торумнаан көрбүтүн оччотооҕу кэмҥэ суолта биэрбэтэхтэр эбит.

Култуура - киһи кыылтан-сүөлтэн туох уратылааҕын туоһута уонна мэктиэтэ. Кэр дьэбэргэ түһэн, ньидьирээн сылдьыыттан букатыннаахтык тэйэн, киһилии таҥнан-саптан, киһилии сиэри-майгыны тутуһан сылдьыы тулхадыйбаттык тутуһуллуохтаах. Билиҥҥи биһиги кэммитигэр, эҥинэ бэйэлээх сиэдэрэй көстүүмү кэтэҥҥин даҕаны, ким да болҕомтотун тардыаҥ суоҕа. Оттон бэйэҥ омугуҥ урааннаах уһун сылларга умнууга хаалларыллыбыт төрүт таҥаһын кэтэн сырыттаххына, дьон хараҕын ортотугар буола түһүөҕүҥ. Омукпут сиэдэрэй, тотоойу, ыраас экологиялаах аһа-үөлэ былдьаһыктаах, ымсыылаах-баҕалаах буолара – өссө инники көһүтэн турар. Куоратынан да, тыанан да дьиэлэрбит-уоттарбыт, уулуссаларбыт көстүүлэрин тупсарыы – бүттүүммүт дьыалата. Киһи санаата көтөҕүллүөн иһин, бу дьыалаҕа хамсааһын баар буолла. Инникитин өссө нэмийэн күүскэ түһүнэн истэхпитинэ, уларыйыы чахчы-бааччы баар буолуоҕа.

Омук култуурата төһөнөн чэлгийэ чэчириир да, кини сайдыыта аан дойду таһымыгар чугасаһан иһэр буолар. Омук сайдыытын туораттан хааччахтааһын кыаллыбат суол, барыта бэйэҕиттэн эрэ  тутулуктаах. Араас дойдулар чугасаһыылара, наассыйалар  силбэһиилэрэ икки өттүттэн эриэ-дэхси эбэтэр биир өттүттэн кэлтэйдии сыҥаланыы күүһүнэн барбат.

Кур бэйэтэ кубулуйбат диэн суох, оттон оннук баар буоллаҕына ол кэхтэр, өлөр эрэ ыйаахтаах-чаастаах. Сир үрдүгэр туох барыта уларыйа-тэлэрийэ турар. Ол эрээри, ол уларыйыы булгуччу чопчу-чуолкай хайысхалаах буолбат. Оччотугар ол бэрээдэктэниллиэхтээх, ол кыаллыбатаҕына – ыһыллыахтаах. Бутуур-буккуур син биир бэрээдэккэ кубулуйар, ол эрээри бэрээдэк даҕаны эмиэ ол курдук бутуурга-буккуурга кубулуйар кыахтаах.

Ааҕыллыахтара, саҥа санаалары саҕыахтара

-- Оҕонньорбут бу өйдөбүллэри, санаалары инньэ 50-ча сыллааҕыта этэн турар. Хаһан да ыгылыйбат, өрүскэлэспэт, инники түһэ сатаабат, бэрт былдьаспат «тимир майгытыгар»  сигэнэн эттэхпинэ, кырдьаҕаспыт ситэ-хото тиэрдибэккэ, бэйэтин кытта илдьэ барбыт санаата-оноото, толкуйа ырааҕынан кырата суох буолуохтаах. Тоҕо инньэ диибиний? Бастакы төрүөтүн ити эттим. Иккиһинэн, биир ахтыытыгар «Үлэлиир-хамсыыр сааһым саамай идэкэтигэр, араас дьон миигин үҥсэн үөһээ тэрилтэлэри көмөн кэбиспит үҥсүүлэригэр, донуостарыгар эппиэт, быһаарыы биэрэрбэр, сууттарга таһылларбар үтүө күнүм-дьылым бүтүннүүтэ барбыта» диэбиттээх. Ити барыта уорааннаах хаҕыс  дьыбардаах 30-с, 40-с уонна 50-с сылларга эбитин ситэрэн өйдөөтөхпүтүнэ, бэйэбит уҥуохпут кыйыттыаҕа.

Ааспыт үйэ 80-с сылларын саҥаларыгар «Сахаларга философскай санаа сайдыыта» диэн  хас да түһүмэхтээн бэчээттэммит улахан ыстатыйата тахсан турар. Бөлүһүөпүйэ аан дойдуну анаарыы көрүҥэ. Оҕонньор этэринии, бөлүһүөпүйэ баары барытын төрдүн түөрэн, төрүтүн хаһан билии буолар. Авксентий Егорович бу ыстатыйатыгар аан дойдуга олоҕурбут: мифология – итэҕэл – бөлүһүөпүйэ диэн киэптэн туораабакка туран, сахаҕа  бөлүһүөктүү санаа түҥ былыргыттан баарын толору бигэргэтэр. Кини онуоха анааран билии уонна ону дириҥэтии суолунан барар.

Манна сыһыаран эттэххэ, саха биир аатырбыт бөлүһүөгэ Дмитрий Степанович Макаров: «Норуот муудараһа: билии уонна өйдөбүл» кинигэтигэр сахаҕа бөлүһүөктүү өй-санаа үөскээһинин кини олоҕун-дьаһаҕын оҥостор, тулалыыр айылҕатын кытары бииргэ сөп түбэсиһэн олорор сатабылын, күн-дьыл эргиирин ырытар, анаарар дьоҕурун, түүлү-бити билгэлээһинин, көрбүөччүлээһинин, «сир түннүктэрэ», сээркээн сэһэн кырдьаҕастар, улуу олоҥхоһуттар үйэлэргэ кэлэн иһэр утумнарын, биир тылынан, күннээҕи олох көстүүлэрин норуот муударастарын кытта ситимниир. Икки сүдү дьоммут, бөлүһүөктэрбит көрүүлэрэ, толкуйдара, бигэргэтиилэрэ бэйэ-бэйэлэрин ситэрсэн, толорсон биэрэр майгылаахтара, иккиэн биир сыалы ытар хайысхалаахтара сөхтөрөр.

А.Е.Мординов үлэлэрэ 3 туомнаах кинигэнэн тахсыбыттара. Научнай кэмэнтээрийдэрин бөлүһүөпүйэ наукатын хандьытаата, бэйиэт Петр Семенович Максимов оҥорбута.

Сыл-хонук, бириэмэ баран истэҕин аайы, саха уһулуччулаах бөлүһүөгэ А.Е.Мординов суруйбута-бичийбитэ таах хаалан хаалыа суоҕа. Төттөрүтүн, оҕонньорбут эппитин-тыыммытын, суруйбутун саҥалыы тыыннаан ылыныахпыт, саха норуотун кутугар-сүрүгэр иҥэн сылдьар кылаан тыл-өс, өй-санаа буоларын билиниэхпит.