Бүгүн, олунньу 4 күнүгэр, аан дойдутааҕы искэн ыарыыны утары охсуһуу күнэ. Бу анал күн норуоттар икки ардыларынааҕы искэн ыарыытын хонтуруоллуур сойууһунан олохтоммут. 2000 сыллаахха олунньу 4 күнүгэр аан дойдутааҕы анал саммитка искэн ыарыыны наука өттүнэн чинчийиигэ көмөлөһөр, искэн ыарыыны сэрэтэр аналлаах Парижтааҕы хартия ылыныллыбыт. Сылын аайы бу ыарыыны утары охсуһуу күнэ анал тиэмэлээх буолар. 2019-2021 сыллардааҕы тиэмэ -- «Мин баарбын, мин баар да буолуоҕум» диэн.

Искэн ыарыыттан өлүү иккис миэстэҕэ сылдьар. 2018 сыллаахха аан дойду үрдүнэн бу ыарыыттан 9,6 мөл. киһи өлбүт. Ыарыы өр кэмҥэ бэйэтин биллэрбэт, ол иһин киһи этин-сиинин сиэбитин кэннэ баарын быһаараллар. Ыарыы уодаһына онно сытар. Ол иһин аан дойду ханнык баҕарар муннугар олорор киһиэхэ искэн ыарыытын быһаарар диагностика тоҕоостоох, эмтэнии хаачыстыбалаах уонна киһи хармааныгар охсуута суох буолуохтаах. Оччоҕо эрэ сылын аайы араак ыарыыттан өлөр мөлүйүөнүнэн киһи быыһаныаҕа.

Биһиги түгэнинэн туһанан, Өрөспүүбүлүкэтээҕи онкологическай диспансер искэни утары терапияҕа отделениетын сэбиэдиссэйэ, СӨ үтүөлээх бырааһа, мэдиссиинэ наукатын хандьытаата Феодосия Иванованы кытары кэпсэттибит.

--Феодосия Гаврильевна, диспансер бүгүҥҥү үлэтин туһунан билиһиннэр эрэ. Үлэҕит сүнньүнэн туох ситиһиилэннигит?

--Бүгүҥҥү күҥҥэ Өрөспүүбүлүкэтээҕи онкологическай диспансер ситиһиитэ кырата суох. 2020 сыллаахха Саха сиригэр онкологическай сулууспа тэриллибитэ 70 сылын туолбута. Бу сыллар устата үгүс үлэ ыытылынна. Бастатан туран, биһиги дьиэбит-уоппут тубуста. Урут Свердлов аатынан уулуссаҕа баар КПД-га олус кыараҕастык олорбуппут. 2018 сыл бүтүүтэ Стадухин уулуссатыгар баар 5 мэндиэмэннээх дьиэҕэ көһөн кэлбиппит. Оччолорго Ил Дархан Айсен Николаев быһаччы дьаһалынан, көмөтүнэн бу үөрүүлээх түгэн буолбута. Саҥа дьиэҕэ көһөн кэлбиппитин кэннэ ыарыһахтар сытар, эмтэнэр усулуобуйалара биллэрдик тупсубута. 2019 сыл бүтүүтэ диспансер радиологическай отделениетын дьиэтэ саҥардыллыбыта. Саҥа дьиэ киэҥ-куоҥ, аныгы оборудованиеларынан толору хааччыллыылаах. Бу уруккута 1400 кв. м иэннээх, 1976 сыллааҕы тутуу этэ. Хос ситэрэн тутуу кэнниттэн дьиэ уопсай иэнэ үс төгүл улаатта.

Биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр искэн ыарыыны утары охсуһуу үлэтин туһунан кэпсиир буоллахха, дойду үрдүнэн ылыныллыбыт «Доруобуйа» национальнай бырайыагы бэлиэтиир наада. Бу бырайыак иһинэн туспа пуунунан араак ыарыыны утары охсуһар бырагыраама баар. Биһиги өрөспүүбүлүкэбит эмиэ бэйэтин тус бырагырааматын ылыммыта уонна онно сөп түбэһиннэрэн араас үлэни ыытар, судаарыстыба үбү көрөр.

Кэлиҥҥи сылларга мэдиссиинискэй оборудованиебыт, тиэхиньикэбит лаппа тубуста. Ол курдук күүстээх лучевой терапиянан эмтиир оборудованиелар, көмпүүтэр томографията атыылаһыллыбыттара. 2020 сыл бүтүүтэ национальнай бырайыак чэрчитинэн, экспериментальнай кылаастаах МРТ аппараатын ылбыппыт. Маннык аппараат дойду үрдүнэн баара-суоҕа үс эрэ баар. Уһук Илин уокурукка биири биэрбиттэрэ биһиэхэ ананна. Билигин Москваттан үрдүк таһымнаах исписэлиистэр кэлэн, таҥа сылдьаллар. Этэҥҥэ буоллаҕына, олунньу бүтэһигэр эбэтэр кулун тутар саҥатыгар аппарааты үлэлэтиэхпит.

--Искэн ыарыытын сэрэтии үлэтэ биир сүрүн соругунан буолар дииллэр, биһиэхэ ол үлэ хайдах ыытылларый?

--Оннук. Сэрэтии үлэтигэр болҕомтону күүскэ уурабыт. «Онкопоиск» диэн аахсыйа туһунан кэпсиим. Бу аахсыйа пилотнай бырайыагынан буолар уонна искэн ыарыыны утары өрөспүүбүлүкэтээҕи бырагыраама иһинэн ыытыллар. Тэрээһин Өрөспүүбүлүкэтээҕи онкологическай диспансер базатыгар атырдьах ыйыттан үлэлиир. «Онкопоиск» аахсыйа искэн ыарыытын эрдэ быһаарар чинчийиинэн

буолар уонна доруобай дьоҥҥо ыытыллар. Ол курдук, сүрүн сыалынан ыарыыны эрдэтээҥҥи стадиятыгар быһаарыы уонна кэмигэр сөптөөхтүк эмтээһин буолар. Ыарыы баарын эрдэ биллэххэ, киһи үксүгэр эмтэнэн үтүөрэр.

Биһиги сылын аайы 2 тыһ. тахса киһи искэн ыарыыга ылларбытын быһаарабыт. Ыарыыга ылларыы көрдөрүүтүгэр бастакы миэстэҕэ тыҥа, иккискэ – түөс, үһүскэ – куртах араага сылдьаллар. Хомойуох иһин, үгүс өттүгэр дьон ыарыы 3-4 стадияламмытын кэннэ көрдөрө кэлэллэр. Суол-иис мөлтөх, айан сыаната үрдүк буолан, кэмигэр кэлэн көрдөрбөттөр, баалатан кэбиһэллэр. Аны майгыбыт даҕаны дьайар, тулуурбут да бэрт. Ыарыыны тулуйа-тулуйа сылдьабыт. Ол иһин ыарыыны эрдэтээҥҥи стадиятыгар быһаарар сыалтан «Онкопоиск» аахсыйа биллэрилиннэ. Бүгүҥҥү чахчыларынан өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн искэн ыарыынан 11 тыһ. тахса киһи учуокка турар. Ыалдьыбыт дьон үтүөрэн урукку олохторугар төннүбүт түбэлтэлэрэ элбэх. Онон араак диэн диагноһы бүтэһик бириигэбэр курдук ылыныллыа суохтаах. Искэн ыарыыны эмтииргэ туһуламмыт наука, мэдиссиинэ сайдан иһэр.

«Онкопоиск» аахсыйаҕа хайаан да кыттан, доруобуйаҕытын бэрэбиэркэлэниҥ диэн онколог быраастар ааттарыттан этэбин. Интэриниэт ситиминэн тус саайтка киирэн, регистрацияланаҕыт, анкета толороҕут. Өскөтүн ыарыыга уорбалааһын сибикитэ баар буоллаҕына, төлөпүөҥҥүтүгэр маннык кэмҥэ кэлэн көрдөрүҥ диэн ис хоһоонноох смс кэлэр. Искэн ыарыытын алта көрүҥүнэн бэрэбиэркэлиибит – тыҥа, куртах, быар, түөс, эр дьоҥҥо уонна дьахталларга ууһуур уорганнарын былчырхайдарын.

2021 сыл Доруобуйа сылынан биллэриллибитин биһиги өрө көтөҕүллүүлээхтик ылынныбыт. Доруобуйа сылыгар хаһааҥҥытааҕар да көдьүүстээх үлэ ыытыллыаҕа. Ол курдук, «Онкопоиск» аахсыйаны өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн тарҕатар былааннаахпыт. Олунньу 4 күнүгэр (искэн ыарыыны утары охсуһуу күнүгэр) туох баар улуустар уонна куорат бары поликлиникаларын иһинэн скрининговай (чинчийэр) кэбиниэттэр аһыллан үлэлээтилэр.

--Коронавирус пандемията диспансер үлэтигэр хайдах дьайда?

--Пандемия кэмигэр үлэбит хаамыыта уларыйбата, биир да күн сабыллыбатыбыт, эмтээһин харгыстаммата. Искэн ыарыылаах дьон иммунитеттара мөлтөҕүнэн бу ыарыыга түргэнник ылларыахтарын сөп. Күүскэ ыалдьа сытар дьон бу ыарыыттан түргэнник суорума суолламмыт түгэннэрэ баара. Онон өрүү мааскалаах, илиигитин аналлаах сириэстибэнэн сууна, көрүллүбүт быраабылалары тутуһа сылдьыҥ диэн сүбэлиибин. Биһиги диспансербыт иһинэн анаалыс оҥорор лаборатория таһаарыылаахтык үлэлиир, сарсыарда ПЦР туттарбыт киһи киэһэ түмүгүн билэр.

--Феодосия Гаврильевна, өрөспүүбүлүкэҕэ эн онкологтар уопсастыбаннай тэрилтэлэрин бэрэссэдээтэлинэн буолаҕын, бу тэрилтэ үлэтин туһунан билиһиннэр эрэ.

--Биһиги, онколог быраастар, 70 сыллаах устуоруйалаахпыт. Ол курдук бэйэбит уопсастыбаннай тэрилтэ тэринэммит онкологическай диспансербытын кытта ситимнээхтик үлэлиибит. Атын эрэгийиэннэр тустаах уопсастыбаннай тэрилтэлэрин кытта сибээстэһэн, араас кэмпириэнсийэлэри ыытабыт. Билиҥҥитэ амбулаториялар истэринэн 13 онкологическай көмө киинэ баар. Уопсастыбаннай тэрилтэбит манна үлэлиир быраастары эбии үөрэттэрэр, кинилэр үлэлэригэр көмөлөһөр. Тэрилтэбитигэр онколог эрэ быраас чилиэнинэн буолбат, ханнык баҕарар быраас киириэн сөп.

Национальнай бырайыак бырагырааматынан 2024 сылга диэри амбулаториялар истэринэн 18 онкологическай көмө киинэ үлэлиэхтээх. Көмө кииннэрин тэрийии Арассыыйа үрдүнэн ыытыллар далааһыннаах хамсааһынынан буолар. Биһиэхэ 2019 сылтан саҕаламмыта. Бу сыл Дьокуускайга 4 киин, Мэҥэ Хаҥалас, Нерюнгри, Алдан, Мииринэй, Ньурба улуустарыгар тэриллибиттэрэ. 2020 сылга пандемияттан хааччахтаммакка, 4 көмө киинин Бүлүүгэ, Ленскэйгэ, Хаҥаласка, Өлүөхүмэҕэ аһан үлэлэппиппит. Дьиҥинэн, Өлүөхүмэ куоратыгар 2024 сылга аһыллыахтаах этэ, ону улуус доруобуйаҕа харыстабылын салаата олус көдьүүстээхтик үлэлиир буолан, эрдэ анал оборудованиеларын атыылаһан, быраас бэлэмнээн, былырыын аһыллыбыта. Түгэнинэн туһанан, улуустар киин балыыһаларын кылаабынай быраастарыгар биһигини кытары ситимнээх үлэлэрин иһин махталбын тиэрдэбин. Кинилэр үлэлэрин кэмигэр сөпкө тэрийэн ыыталларыттан бу кииннэр аһыллаллар. Быйыл итинник кииннэр Аммаҕа уонна Үөһээ Бүлүүгэ, 2023 сылга Нам улууһугар аһыллыахтара.

Түмүкпэр доруобуйаҕыт туругун уһаппакка-кэҥэппэккэ, кэмигэр бэрэбиэркэлэтэ сылдьыҥ диэн сүбэлиибин. Киһи тус доруобуйатыгар бэйэтэ кыһаллыахтаах, эппиэтинэстээхтик сыһыаннаһыахтаах.